Η Σάμος απέκτησε ξανά το φεστιβάλ της

«Have you been in Samos?»... Αυτή η επαναλαμβανόμενη ερώτηση του πρωθυπουργού στη Ολλανδή δημοσιογράφο, η οποία τον ρώτησε για τις κλειστές προσφυγικές δομές του νησιού και τις άθλιες συνθήκες που επικρατούν εκεί, θα μείνει στο μυαλό μας. Φυσικά, η ίδια είχε πάει στο νησί, ενώ ο κ. Μητσοτάκης όχι. Η Σάμος, από τα ομορφότερα ελληνικά νησιά, θεωρείται ακριτική περιοχή. Καθώς είναι πολύ κοντά στην Τουρκία, οι μεταναστευτικές ροές είναι έντονες και, ακόμα και σήμερα, η εν λόγω δομή στα ανατολικά του νησιού έχει ξεπεράσει σε πρόσφυγες τον επιτρεπόμενο αριθμό, με αποτελέσματα που μένει να φανεί πόσο επικίνδυνα θα είναι.

Ωστόσο, το ότι ένα νησί έχει ταυτιστεί σχεδόν με αυτή την ερώτηση δεν σημαίνει πως φέρει μόνο τον πόνο ξεριζωμένων ανθρώπων μέσα του. ‘Η, καλύτερα, είναι δυνατόν ακόμα και αυτός ο πόνος να μεταστοιχειωθεί σε συλλογικό τραύμα, ώστε να αρχίσει να γίνεται, αν μη τι άλλο, αντιληπτός από όσο το δυνατόν περισσότερους. Οταν η διαδικασία αυτή περνάει μέσα από τον Πολιτισμό, τότε είναι ο συντομότερος «δρόμος» προς την κατανόηση αλλά και τη συναίσθηση αυτού του πόνου.

Ολα αυτά, βέβαια, μπορεί να ήταν κάτι το πολύ μακρινό, όταν το 1997 ο Βασίλης Βαφέας μαζί με τον Λάκη Παπαστάθη αποφάσισαν να οργανώσουν στο νησί το πρώτο τότε φεστιβάλ μεσογειακού ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα, ωστόσο τώρα, το 2023, που εκείνο το φεστιβάλ «επανασυστήνεται» στο κοινό ως «Μεσογειακοί διάλογοι», όλα «φωτίζονται» πλέον διαφορετικά. Εξάλλου, ποτέ δεν αρνήθηκε ο γνωστός σκηνοθέτης Β. Βαφέας πως το νέο αυτό (αν και βασιζόμενο σε θεμέλια ήδη δομημένα) φεστιβάλ μεσογειακού ντοκιμαντέρ είναι, πέρα από μια πολιτιστική, και μια βαθιά πολιτική πρόταση: «Περισσότερα έχουν οι λαοί να μοιραστούν αν “μιλήσει” ο πολιτισμός», μας είπε ο ίδιος.

Δίχως τον συνοδοιπόρο του πια, καθώς ο Λάκης Παπαστάθης μάς άφησε πριν από λίγους μήνες, ο Β. Βαφέας, ως πρόεδρος του «Ερμεία», και η ομάδα του φεστιβάλ συνέπραξαν με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Σχολή Θετικών Επιστημών Σάμου και τον Δήμο Δυτικής Σάμου και οι «Μεσογειακοί Διάλογοι» ξεκίνησαν την Παρασκευή, ενώ ολοκληρώνονται σήμερα Δευτέρα. Θα προβληθούν συνολικά 40 ντοκιμαντέρ (Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Κύπρος, Τουρκία), αρκετά μικρού μήκους από το αρχείο της ΕΡΤ αλλά και πολλά πρόσφατης παραγωγής, κυρίως ξένα. Ολες οι προβολές είναι με ελεύθερη είσοδο, οι περισσότεροι δημιουργοί είναι παρόντες/παρούσες και ήδη έχει δημιουργηθεί ένας συμπαγής πυρήνας θεατών, όπως είδαμε. «Στόχος μας είναι να δείξουμε εμπράκτως πως η Μεσόγειος δεν είναι μια θάλασσα που χωρίζει τους ανθρώπους των χωρών που την περιβάλλουν, αλλά αποτελεί διακριτό στοιχείο που τους ενώνει πολιτισμικά», μας ξαναλέει. Πόσο δίκιο έχει.

Και, πράγματι, αυτό γίνεται. Το είδαμε ήδη από την πρώτη μέρα του Φεστιβάλ. Η βραδιά ξεκίνησε ως όφειλε: με μια εκδήλωση για τον Λάκη Παπαστάθη -όλο το Φεστιβάλ είναι αφιερωμένο στη μνήμη του, εξάλλου. Ο Β. Βαφέας μίλησε για τον ίδιο, όπως τον γνώρισε, όπως συνεργάστηκαν σε δικαιωματικές αλλά και πολιτισμικές δράσεις, δίχως να περάσει σε στείρες «αγιοποιήσεις», αλλά παρουσιάζοντάς μας τον φίλο και συνεργάτη του. Και, φυσικά, τον σπουδαίο καλλιτέχνη. Στη συζήτηση που ακολούθησε μίλησαν οι ιστορικοί Δημήτρης Θρασυβούλου και Χρίστος Λάνδρος και ο κινηματογραφιστής Μάνος Ευστρατιάδης (πολύ ενδιαφέροντα φιλμ του οποίου προβλήθηκαν στο Φεστιβάλ), ενώ είδαμε και το ντοκιμαντέρ του Λ. Παπαστάθη «Ο Δράκος του Νίκου Κούνδουρου», το οποίο ο ίδιος είχε επιλέξει να παιχτεί στο Φεστιβάλ -δυστυχώς δεν πρόλαβε να ζήσει, ώστε να δει τι «ξαναδημιούργησε».

■ Ο κινηματογράφος ήταν γεμάτος και η ατμόσφαιρα φορτισμένη. Δεν ήταν και λίγο το «φευγιό» του Λάκη, είναι και οι γενικότερες τραγικές συνθήκες που επικρατούν πλέον στη χώρα, είναι και η μαγεία των κινηματογραφικών εικόνων... δεν θέλει και πολύ ένας θεατής για να συνυπάρξει πραγματικά με την 7η Τέχνη στον βαθμό που της αναλογεί: το μοίρασμα. Ιδεών, φαντασιακού και πραγματικού, ταλέντου, οράματος και αισθητικής. Την Παρασκευή, προβλήθηκαν συνολικά οκτώ ντοκιμαντέρ. Μεταξύ αυτών, το φιλμ «Γιάννης Ρίτσος» του Κώστα Αριστόπουλου (1984) που προλόγισε η κόρη του ποιητή, Ερη, το οποίο συγκίνησε βαθιά, καθώς ήταν μια πρωτοπρόσωπη εξιστόρηση, εκ βαθέων, όλων των τόπων εξορίας του και το τι γινόταν εκεί. Την επομένη, το ενδιαφέρον μας κέρδισε το «Ecumenopolis: Μια πόλη χωρίς όρια» του Ιμρε Αζέμ (2011), ένα ντοκιμαντέρ που αφηγείται την ιστορία της Κωνσταντινούπολης στη νεοφιλελεύθερη πορεία της προς την καταστροφή, όπου, έως ώρας, η κυβέρνηση, καταπατώντας κάθε περιβαλλοντικό κανόνα, ξεσπιτώνει στην κυριολεξία και με το έτσι θέλω χιλιάδες μικροϊδιοκτήτες από τα σπίτια τους, τα οποία παραδίδει (κανονικά και με τον νόμο) σε μεγάλα funds -παρότι ιδιόκτητα: «Οικονομικά, έχουμε εσείς κι εμείς το ίδιο σύστημα: νεοφιλελευθερισμό. Μόνο που στην Ελλάδα έχετε τον “αστικό εξευγενισμό”, ενώ στην Τουρκία νόμους που κατευθείαν ο ιδιοκτήτης μεσαίας και κατώτερης τάξης απλά χάνει το σπίτι του», μας λέει ο Ιμρε. «Ζω στην Κωνσταντινούπολη και ζω σε μια δημοκρατία κατ’ επίφαση, που συνδέεται άρρηκτα με ένα σύστημα απονομής δικαιοσύνης κατ’ επίφαση... Είναι απλώς θέμα χρόνου να συμβεί και σε σας, αν δεν έχει γίνει ήδη», καταλήγει.

■ Πολύ ενδιαφέροντα ήταν και μικρά ντοκιμαντέρ για τη Σάμο, που μπορεί να μετρούν ήδη δεκαετίες, αλλά ήταν εξαιρετικά καλογυρισμένα: για παράδειγμα, το ταινιάκι «Σάμος - το νησί των Μακάρων» του Δημήτρη Βαλή, γυρισμένο σε φιλμ 16mm, τη δεκαετία του ‘60, είχε σταλεί από τότε στο Λονδίνο για την τελική επεξεργασία. Το Σάββατο, απολαύσαμε και την ιδιαίτερη φωνή της Γιώτας Βέη, με αφορμή το ντοκιμαντέρ για την ίδια, «Του τραγουδιού… τα μάγια», σε σκηνοθεσία Στάθη Ρέππα, με την ίδια παρούσα και στις επάλξεις. Χθες, ανυπομονούσαμε για την προβολή της «Αναμονής», του σπουδαίου Κώστα Σφήκα, ο οποίος, δυστυχώς, δεν είναι πια κοντά μας, αλλά ήταν συγγενείς του, οι οποίοι διοργανώνουν και μεγάλο αφιέρωμα στον ίδιο, τέλη Σεπτέμβρη στην Αθήνα. Μας κέρδισε, ωστόσο και το «Musicalementautre» του Νικόλα Μοϊσάκη, για έναν σπουδαίο μουσικό που ήταν επί 27 χρόνια έγκλειστος σε ψυχιατρεία στη Γαλλία και την προσπάθεια να βγει από εκεί -αν όλα πάνε καλά, θα έρθει στην Αθήνα για συναυλία! Οι προβολές θα συνεχιστούν και σήμερα, σε μια ατμόσφαιρα διχως κόκκινα χαλιά, αλλά γεμάτη δυνατές συζητήσεις και ουσιαστικές παρεμβάσεις (και από μέρους του Φεστιβάλ και των θεατών).

■ Αξίζει να τονίσουμε πως οι «Μεσογειακοί διάλογοι» δεν έχουν διαγωνιστικό (δεν ήταν ποτέ, εξαλλου, αυτός ο σκοπός του Φεστιβάλ), οπότε δεν θα υπάρξει συγκεκριμένη ταινία λήξης, παρά μόνο μέρες γεμάτες σινεμά... Ο,τι καλύτερο δηλαδή.