Στο μεγαλείο του Ιερού του Απόλλωνα

Το Δεσποτικό, το ακατοίκητο νησάκι δυτικά της Αντιπάρου, εκεί όπου βρισκόταν ένα από τα μεγαλύτερα Ιερά των Κυκλάδων, το Ιερό του Απόλλωνα, εξακολουθεί να συναρπάζει και να δίνει αρχαιολογικές συγκινήσεις. Ανάμεσα στα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που έφερε στο φως η σκαπάνη κατά τη φετινή συστηματική ανασκαφή στη θέση Μάντρα (22/5 - 14/7/2023), είναι ο ακέφαλος κορμός άνδρα που τεχνοτροπικά παραπέμπει στο «Παιδί του Κριτίου».

Το άγαλμα είναι εξαιρετικής ποιότητας από παριανό μάρμαρο, με λεία και στιλπνή επιφάνεια, χρονολογείται μετά το 480 π.Χ. και είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα του «αυστηρού ρυθμού», όπως δηλαδή και το άγαλμα «Παιδί του Κριτίου» που βρέθηκε στην Ακρόπολη (ο κορμός του ανασύρθηκε το 1865-1866 από τα νοτιοανατολικά του Παρθενώνα και το κεφάλι το 1888 κοντά στο νότιο τείχος της Ακρόπολης).

Εντυπωσιάζουν όμως και τα τμήματα των αρχαϊκών κούρων (κεφαλή, κορμός, πόδια, βουβωνική χώρα, βραχίονες) τα οποία είχαν «χτιστεί» ως οικοδομικό υλικό σε ισχυρό οχυρωματικό τοίχο και χρονολογούνται στον 6ο αι. π.Χ. Τα συνολικά ευρήματα εμπλουτίζουν τις επιστημονικές γνώσεις για την τοπογραφία της θέσης και την ιστορία της, από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως και την Υστερη Αρχαιότητα.

Η συστηματική ανασκαφή διενεργείται από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (ξεκίνησε το 2001) υπό την διεύθυνση του αρχαιολόγου Γιάννου Κουράγιου, ο οποίος έχει στο ενεργητικό του πλήθος σωστικών ανασκαφών και είναι υπεύθυνος αρχαιολόγος για τα νησιά Πάρος, Αντίπαρος και Δεσποτικό. Η ανασκαφή στο Δεσποτικό είναι έργο ζωής για τον επιστήμονα, ο οποίος ανακάλυψε το 1997 το εκτεταμένο αρχαϊκό ιερό αφιερωμένο στον θεό Απόλλωνα, άγνωστο έως τότε από κάθε γραπτή αρχαία πηγή. Παράλληλα από το 2014 διευθύνει το αναστηλωτικό πρόγραμμα στον αρχαιολογικό χώρο που κυριολεκτικά αναγεννάται και παίρνει δεύτερη ζωή, ανακτά μέρος από τη χαμένη αίγλη του, με τις εργασίες που προσδίδουν στο μνημείο πιο αναγνώσιμη μορφή.

Τα σημαντικότερα ευρήματα, φέτος, προέκυψαν από τη συνέχιση «της διερεύνησης της μεγάλης αρχαϊκής κατασκευής που είχε εντοπιστεί το 2019 όχι πολύ μακριά από το λιμάνι (συμβατικά Κτίριο Ω). Ορίζεται από δύο τοίχους (Τ1 και Τ3). Πιθανότατα η κατασκευή είχε οχυρωματικό χαρακτήρα - ενδεχομένως κάποιο πρόπυλο με περίβολο» γράφει η ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού καθώς εκεί εντοπίστηκε τόσο το ανδρικό ακέφαλο άγαλμα όσο και τα τμήματα των κούρων. Συγκεκριμένα, σε σημείο που υπήρχε έντονη κατάρρευση στον πρώτο τοίχο (Τ1) βρέθηκε το ακέφαλο ανδρικό άγαλμα. Ο τοίχος έχει διεύθυνση Α-Δ, συνολικό μήκος 8,5 μ. και πλάτος 0,60-0,70 μ. και είναι κατασκευασμένος από μεγάλους σχιστόλιθους, ενώ σώζονται τρεις με τέσσερις σειρές δόμων, συνολικού ύψους έως και ένα μέτρο.

Ο δεύτερος τοίχος (Τ3) έχει κατεύθυνση Β-Ν, μήκος 16,90 μ. και πλάτος 0,90 μ. και πιθανά πρόκειται για «ισχυρής κατασκευής τοίχο», η συνέχεια του οποίου ωστόσο δεν εντοπίστηκε. «Από το μέσον περίπου του Τ3, εκκινεί ο μεγαλύτερος σε μήκος τοίχος με διεύθυνση σχεδόν Α-Δ. Ο Τ2 έχει συνολικό μήκος 26,30 μ. και πάχος 0,66 μ. και πρέπει να ήταν προσθήκη στην αρχαϊκή κατασκευή σε μεταγενέστερη περίοδο, ίσως κατά την Υστερη Αρχαιότητα, όταν έγιναν εκτεταμένες επεμβάσεις και στα κτίρια του πυρήνα του ιερού, που έως τότε είχε παύσει να λειτουργεί», γράφει η ανακοίνωση.

Σε διάφορα τμήματα του τοίχου βρέθηκαν εντοιχισμένα σε δεύτερη χρήση, ως οικοδομικό υλικό, τμήματα αρχαϊκών κούρων. Τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο βρέθηκαν τα τρία θραύσματα του ίδιου κούρου: ο άνω και κάτω κορμός και η πίσω όψη της κεφαλής του που σώζει τμήμα των βοστρύχων της μακριάς κόμης, το οποίο χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. «Επιπλέον, βρέθηκε τμήμα των μηρών και της βουβωνικής χώρας δεύτερου κούρου, τμήμα άνω κορμού που πιθανόν συνανήκει με τον προηγούμενο, καθώς και τμήμα βραχίονα και ποδιού». Κατά την περσινή ανασκαφή στον ίδιο χώρο είχαν βρεθεί εντοιχισμένα δύο τμήματα κούρων, καθιστό γυναικείο άγαλμα και δύο μαρμάρινες βάσεις αναθηματικών κιόνων.

Οπως εξηγεί η ανακοίνωση, ο μεγάλος αριθμός γλυπτών και βάσεων στην περιοχή «υποδηλώνει, ίσως, ότι αυτή ήταν και η αρχική θέση τους. Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι τα γλυπτά και οι κίονες θα ήταν τοποθετημένα σε περίοπτη θέση κοντά στο πρόπυλο, μέσα από το οποίο θα γινόταν η είσοδος στο ιερό και το τέμενος του θεού. Αυτά τα λαμπρά αφιερώματα προς τον θεό Απόλλωνα, μετά την παύση της λειτουργίας του ιερού, θα αποτέλεσαν χρήσιμο και ανθεκτικό οικοδομικό υλικό για τα μεταγενέστερα κτίρια. Αλλωστε αυτού του είδους η “ανακύκλωση” μαρτυράται και σε άλλα κτίρια του ιερού, στα οποία έχουν βρεθεί εντοιχισμένα σε β' χρήση δεκάδες θραύσματα αγαλμάτων».

Επίσης, διερευνήθηκαν δύο μεγάλες δεξαμενές (η μία εντυπωσιακών διαστάσεων κατασκευασμένη από μεγάλους λίθους) και συνεχίστηκαν οι εργασίες στο Κτίριο Ζ, το οποίο είχε εντοπιστεί σε προηγούμενη ανασκαφική περίοδο και χρονολογείται στην Κλασική Περίοδο, και στο Κτίριο Β όπου αποκαλύφθηκε νέο δωμάτιο με πολλά θραύσματα πίθων και πήλινων κεράμων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει τμήμα πήλινης σίμης με εγχάρακτη διακόσμηση. Οι αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από τους εξειδικευμένους μαρμαροτεχνίτες Β. Χατζή, Μ. Αρμάο, Γ. Σκαρή, Γ. Παλαμάρη, Λ. Ιωάννου, Γ. Κοντονικολάου υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Γουλιέλμου Ορεστίδη. Οι εργασίες συντήρησης από τους συντηρητές Γ. Καράμπαλη και Ε. Τσαβού. Οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν με τη στήριξη των ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ (Αθανάσιος & Μαρίνα Μαρτίνου), Ιδρυμα Π.& Α. Κανελλοπούλου, Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, ΔΙΚΕΜΕΣ (CYA), Ιδρυμα Ι. Λάτση, Μarion Stassinopoulos, Σύλλογος «Οι Φίλοι της Πάρου» κ.ά.

Στην ανασκαφή συμμετείχαν οι καθηγητές/-τριες Πανεπιστημίου Ιλια Νταϊφά, Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου, Erica Angliker, Caspar Meyer, Χριστίνα Κωνσταντακοπούλου, Luigi Lafasciano, Erich Draganits, οι φοιτητές/-τριες Λουίζα Πανοπούλου, Μάτα Σαμιώτη, Αναστασία Μαλλικοπούλου, Λένα Ασλανίδου, Ιγνάτιος Ασσάτωφ κ.ά.