Η Μικρασιατική Καταστροφή και τα έργα όσων τη βίωσαν

Στη «Γαλήνη» του Ηλία Βενέζη ο ήρωάς του, Αντρέας, που έχει γυρίσει στην Ελλάδα σώος από το μικρασιατικό μέτωπο και τα καταναγκαστικά τάγματα εργασίας αφηγείται στη μητέρα του φίλου του που έχει σκοτωθεί το Επος της Ανατολής, ώστε με τη φαντασία της να ζήσει κι αυτή όσα δεν γνώριζε στ' αλήθεια. Αυτό το απόσπασμα από μια μεγάλη έκδοση με ξυλογραφίες του 1943, που βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, έδωσε τον τίτλο της έκθεσης «Το Επος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων. Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου» που εγκαινιάστηκε χθες στην Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννης της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Η έκθεση επικεντρώνεται στην καταλυτική επίδραση της Μικρασιατικής Καταστροφής και της προσφυγιάς στους λογοτέχνες που βίωσαν τα γεγονότα, καθορίζοντας την ψυχή και το πνεύμα τους, όπως ο Στράτης Μυριβήλης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Στρατής Δούκας, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Γιώργος Σεφέρης, η Τατιάνα Σταύρου, στη γενιά που ωρίμασε στα χρόνια του Μεσοπολέμου, με επίκεντρο τους εκπροσώπους της λεγόμενης Αιολικής αιγαιοπελαγίτικης σχολής της Γενιάς του ’30.

Για πρώτη φορά όμως μια έκθεση δείχνει και το «Επος του Αλλου», τον ποικιλόμορφο λογοτεχνικό απόηχο στην Τουρκία μιας ιστορικής εμπειρίας που σημάδεψε τις δύο χώρες και αποτυπώθηκε τόσο διαφορετικά. Αλλά με έναν κοινό όρο. «Οι Ελληνες δεν έβλεπαν τη Μικρασιατική Καταστροφή ως ήττα, αλλά σαν έπος. Για τους Τούρκους ήταν νίκη, θρίαμβος, έπος», όπως επισήμαναν σε χθεσινή ξενάγηση οι επιμελήτριες της έκθεσης Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, διευθύντρια των Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, και Νατάσα Λαιμού, ιστορικός.

Χωρισμένη σε τέσσερις θεματικές ενότητες, με μια εντυπωσιακή σκηνογραφία (σχεδιασμένη από την Παρασκευή Γερολυμάτου και τον Ανδρέα Γεωργιάδη από τη «Μικρή Αρκτο»), με αφήγηση που «δένει» τα κείμενα με το υλικό, η έκθεση απαιτεί τον χρόνο του επισκέπτη που θα ανακαλύψει δυσεύρετες πρώτες εκδόσεις, ημερολόγια, αλληλογραφία, εφημερίδες, φωτογραφίες, χειρόγραφα. Περιλαμβάνει περισσότερα από 200 εκθέματα, πολλά σπάνια και άγνωστα, που προέρχονται κυρίως από τα αρχεία τεσσάρων δημιουργών (Μυριβήλη, Βενέζη, Θεοτοκά και Σεφέρη) αλλά και από τους απογόνους των πρωταγωνιστών της έκθεσης.

Το Νούμερο 31328

Για πρώτη φορά εκτίθεται το ντενεκεδένιο νούμερο 31328 (με αραβικά ψηφία), η ταυτότητα αιχμαλώτου που χάρισε στον Βενέζη την ελευθερία από τα τάγματα εργασίας. Υπάρχει το άρθρο που δημοσίευσε στις εφημερίδα «Πατρίς» ο Μυριβήλης το 1930 θεωρώντας ότι για τα δεινά των Ελλήνων δεν έφταιγαν οι άλλοι αλλά ο πόλεμος. Οπως μαθαίνουμε, ο ίδιος δανείστηκε χρήματα από την Πηνελόπη Δέλτα για να τυπώσει τη «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια». Σε μια φωτογραφία ο Θεοτοκάς ποζάρει στην Κωνσταντινούπολη με φόντο την Αγία Σοφία, το 1962. Υπάρχουν και υδατογραφίες του με τον Βόσπορο και πορτρέτα αξιωματικών των συμμαχικών δυνάμεων - έγραφε πως ήθελε να γίνει ζωγράφος, αλλά το τραύμα ήταν τόσο μεγάλο που δεν μπορούσε. Βλέπουμε, ακόμα, ένα πορτρέτο του 17χρονου Σεφέρη από τον Μικρασιάτη ζωγράφο Ευάγγελο Ιωαννίδη, αλλά και τη φωτογραφία που έστειλε ο ποιητής το 1950 στον Βενέζη, με το γκρεμισμένο σπίτι του στα Βουρλά. Εκτίθεται, επίσης, η πρώτη σελίδα από το χειρόγραφο του Σεφέρη «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» μόλις έμαθε τον Φεβρουάριο του 1938 ότι μετατίθεται στο προξενείο της Σμύρνης (τελικά ανακλήθηκε).

Οι θεματικοί άξονες της έκθεσης ακολουθούν τη λογοτεχνική παραγωγή του Μεσοπολέμου ανά δεκαετία. Ο πρώτος άξονας αφορά μυθιστορήματα που γράφτηκαν αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αντλώντας έμπνευση είτε από τα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου («Η ζωή εν τάφω» του Στράτη Μυριβήλη) είτε από ιστορίες αιχμαλωσιών μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 («Το Νούμερο 31328» του Ηλία Βενέζη).

Ο δεύτερος θεματικός άξονας επικεντρώνεται στην παραγωγή της δεκαετίας του 1930, με τη δημοσίευση των πρώτων προσφυγικών μυθιστορημάτων, όπως «Οι πρώτες ρίζες» της Τατιάνας Σταύρου (1936) και η «Γαλήνη» του Ηλία Βενέζη (1939), ή έργων σε ποιητικό λόγο, όπως το «Μυθιστόρημα» του Γιώργου Σεφέρη (1935). Η λογοτεχνική παραγωγή της δεκαετίας του 1940, ο τρίτος θεματικός άξονας, στρέφεται σε ένα είδος μαγικού ρεαλισμού κατεχόμενου από νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της Ανατολής. «Το χρονικό μιας πολιτείας» (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, ο «Λεωνής» (1940) του Θεοτοκά, η «Αιολική γη» (1943) του Βενέζη και η «Παναγιά η Γοργόνα» (1949) του Μυριβήλη, όλα γραμμένα τις παραμονές ή κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θα κλείσουν το πρώτο κεφάλαιο της Μικρασιατικής Καταστροφής στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας.

Οι «απέναντι»

Στην άλλη άκρη του Αιγαίου, εκείνη την εποχή αρχικά επικρατεί στη λογοτεχνία ο επίσημος κανόνας του ««Πολέμου της ανεξαρτησίας» ενάντια στο αναχρονιστικό οθωμανικό κατεστημένο και τους εξωτερικούς εχθρούς, κυρίως τους Ελληνες, με βάση την αφήγηση του Μουσταφά Κεμάλ. Συγγραφείς όπως ο Κaraosmanoglu και ποιητές όπως ο Nazim Hikmet υποστηρίζουν τις μεταρρυθμίσεις του νέου ηγέτη. Υπάρχουν όμως και πολιτικές διαφωνίες, με τις Halide Edip και Zabel Yesayan να φεύγουν στο εξωτερικό ή τον Yakup Kadri να τονίζει στο μυθιστόρημά του «Yaban» (Ο ξένος) το αβυσσαλέο χάσμα ανάμεσα στους εξευρωπαϊσμένους που κυβερνούν και τους απλούς χωρικούς της Ανατολής. Αλλες φωνές λογοκρίθηκαν ή εξορίστηκαν, ενώ ο Ali Kemal, διανοούμενος, πρώην υπουργός και προπάππους του Μπόρις Τζόνσον, δολοφονήθηκε.

♦ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννης, Σουηδίας 54, Κολωνάκι. Ωρες λειτουργίας: Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή: 12.00-18.00 | Πέμπτη 16.00-22.00. Μέχρι 20 Φεβρουαρίου.