Ο άγιος μύθος των αντιθέσεων: Χαλεπάς για τους χαλεπούς μας καιρούς

Να μετατρέπεις τα τραύματα σε δημιουργία. Και τι δημιουργία! Από την κλασική ομορφιά της αρχαιότητας, δανειζόμενος τις μορφές αλλά και τους μύθους να τους δίνεις άλλη υπόσταση.

Και παρά τις αντιξοότητες της ίδιας της ζωής αλλά και τις δυσκολίες της ψυχικής σου υγείας, να μετουσιώνεις τα ίδια τα έργα σου, που αποτελούν σημεία αναφοράς, να τα διαμορφώνεις σμιλεύοντάς τα κάθε φορά διαφορετικά, καταφέρνοντας να συμβαδίζεις όχι μόνο με τις σύγχρονες τάσεις της εποχής αλλά να πηγαίνεις κι ακόμη πιο μπροστά τη γλυπτική στη χώρα σου.

Από το νεοκλασικό σύμπλεγμα του Σάτυρου, που σαν να περιπαίζει σαδιστικά τον μικρό έρωτα κρατώντας του το τσαμπί με το σταφύλι που ο μικρός φτερωτός θεός δεν φτάνει, υπαινισσόμενος το ανικανοποίητο που ίσως καθόρισε τη ζωή του, να φτάνει μέσα από πιο αδρές και αδιαμόρφωτες χαράξεις να γίνετα τελικά, μετά από περισσότερες από 10 σταδιακές μεταμορφώσεις, ένα έργο τρυφερού εναγκαλισμού.

Κάπως έτσι, μέσα από αντιθέσεις πορεύτηκε στη ζωή και την τέχνη του ο Γιανούλης Χαλεπάς (1851-1938). Ο σχεδόν άγιος ασκητής της Τήνου, ο ακαταπόνητος δημιουργός που σαν να έζησε τρεις ζωές για να φτάσει γέρος να είναι πιο νέος, έχοντας πια τη θαλπωρή και την αποδοχή των οικείων του, για να λάβει τις διαστάσεις ενός μύθου.

Είναι η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα που μέχρι τα 25 του είχε κερδίσει υποτροφία για σπουδές στην Ακαδημία του Μονάχου, είχε λάβει διακρίσεις και χρυσά μετάλλια, ενώ είχε ολοκληρώσει ένα έργο με το οποίο έμεινε στην ιστορία: την «Ωραία Κοιμωμένη», που κοσμεί το Α' Νεκροταφείο της Αθήνας. Επειτα άρχισε η αναμέτρηση με τους προσωπικούς του δαίμονες. Για 40 ολόκληρα χρόνια, 12 εκ των οποίων τα πέρασε έγκλειστος στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Βγήκε από κει όταν πέθανε ο πατέρας του, το 1902, αλλά χρειάστηκε να πεθάνει και η μητέρα του το 1916, η οποία συνέδεσε την ασθένειά του με τη γλυπτική, για να «αναστηθεί» καλλιτεχνικά και να αρχίσει να δημιουργεί ξανά. Είχε πια πατήσει τα 65.

Τραγική ειρωνεία: αν και από επιφανή οικογένεια μαρμαρογλυπτών, τότε είχε πια ξεπέσει και δεν είχε ούτε χαρτί για να σχεδιάσει τα γλυπτά του, σχέδια λεπτομερή που καταλαμβάνουν ακόμη και τους τοίχους του σπιτιού του. Καταφεύγει στα κιτάπια της άλλοτε ανθηρής επιχείρησης, σκιτσάροντας πάνω στους αριθμούς που καλύπτουν τις σελίδες με τις παραγγελίες κι έχουν το «δούναι και λαβείν» αντικριστά. Αντιθέσεις; Αν και στην Τήνο, παραδοσιακά πατρίδα εξαιρετικών μαρμαροτεχνιτών και γλυπτών, ο ίδιος στερείται εργαστηρίου και καταλήγει να χρησιμοποιεί τον εύθραυστο πηλό που φτιάχνει από το χώμα του κήπου του.

Εκείνο το διάστημα τον ενθυμούνται και διοργανώνονται εκθέσεις προς τιμήν του αλλά εκείνος είναι απομονωμένος στο νησί. Είναι μετά το 1930, όταν τον ηλικιωμένο ερημίτη παίρνει στην Αθήνα η αγαπημένη του ανιψιά Ειρήνη και ζει στη θαλπωρή της αγάπης που τόσο στερήθηκε, που η τέχνη του αναγεννάται για ακόμη μια φορά μέχρι τον θάνατό του.

Η έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη, σε συμπαραγωγή με το Onassis Culture, μας επανασυστήνει τη μοναδική αυτή μορφή, επιτρέποντας στο έργο του να αναδειχθεί με αρωγό και επιμελήτρια την Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά, ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών, που έχει μελετήσει όσο λίγοι τη ζωή του.

Μας δίνει δε την ευκαιρία να δούμε τα περίοπτα γλυπτά του, τα σμιλεμένα ολόγυρα ώστε από όπου και αν τα αντικρίσεις να είναι όμορφα, και την εξέλιξη των θεμάτων που φτιάχνει και ξαναφτιάχνει, για να αναρωτηθούμε αν τελικά είχε δίκιο ο Σώχος που έγραψε το 1902 ότι «παρεφρόνησε αναζητών το τέλειον». Βλέπεις τα σπαρακτικά του έργα από την Τήνο με τα πενιχρά του μέσα και αναλογίζεσαι τα λόγια του Ζαχαρία Παπαντωνίου το 1927 ότι «τα γυμνά του τα φτιάχνει από μνήμης. Είν' ο μόνος γλύπτης στον κόσμο που εργάζεται με το απόθεμα των διανοητικών του εικόνων».

Ο ίδιος φαίνεται να αναμετριέται με τους δαίμονές του και να τους δίνει υπόσταση αλλά και χάρη: στην έκθεση του 2007 στην Εθνική Γλυπτοθήκη μάς είχε εντυπωσιάσει αυτή η γυμνή γυναικεία μορφή που αγκαλιάζει το αδρό και μεγάλο κεφάλι του άντρα, σαν να ξεπηδά από αυτό: ως «σκέψη» θυμόμασταν τη σύνθεση που σε τούτη την έκθεση μια εκδοχή που μας τη φέρνει στον νου ονομάζεται «Γοργόνα».

Αλλά και το «Μυστικό», που συναντάμε ξανά, με τον μικρό έρωτα να ψιθυρίζει στο αυτί της μεγαλύτερης κλίμακας προτομής, για να υπαινιχθεί αυτό που στερήθηκε στη ζωή του. Για τη «Μήδεια» δεν υπάρχουν λόγια. Ομως περισσεύει η συγκίνηση μπροστά στο «Κονιάκ»: την ημίγυμνη γυναίκα που σαν να περιστρέφεται φέρνοντας το ποτήρι στα χείλη για να πιει, φαίνεται σαν να τρεκλίζει όπως γυρίζει, σαν να μας λέει «γεια μας» ο ασκητής που έζησε μακριά από τις χαρές των ανθρώπων, προδίδοντας έτσι την ευαισθησία και τρυφερότητά του.

Συγκίνηση. Και του ταιριάζει τόσο η περιγραφή του Πικιώνη που επικαλέστηκε και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας εγκαινιάζοντας την έκθεση για τον νεοέλληνα καλλιτέχνη «που μ’ όποιο κι όνομα να τον καλέσουμε, θε να ’ταν κατώτερο απ’ τη μεγαλοσύνη του».

Ο Χαλεπάς είναι ίσως μια μορφή που μας δίνει κουράγιο στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε.