Η δικαίωση ενός «παλαβού»

«Οι πίνακές του, αραδιασμένοι στον τοίχο του Μουσείου του […]

Η Σαπφώ με τον Αλκαίο δίπλα στη Ρωσο-Ιαπωνική

ναυμαχία και τα παλληκάρια τού Εικοσιένα να συζητούν

με τους Αβησσυνούς, χωρίς να σκοτίζονται για τον καυγά

που έχουν στήσει παραπέρα ο Ιώβ με τη γυναίκα του»

Η ακάματη Σοφία Ε. Πελοποννησίου-Βασιλάκου, μουσειολόγος η ίδια και επιμελήτρια της οικίας του καθηγητού Αγγελου και της συγγραφέως Λητώς Κατακουζηνού στο κέντρο της Αθήνας (όπου κάθε χρόνο διοργανώνονται πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων), αξιοποιώντας έναν σπάνιο πλούτο αρχειακού υλικού αποτελούμενου, αφ’ ενός, από κείμενα δημοσιογραφικά, δοκιμιακά, βιωμάτων/μαρτυρίας, επιστολικά και, αφ’ ετέρου, από φωτογραφίες προσώπων και εικαστικών έργων, παραδίδει στους τυχερούς αναγνώστες τού εν λόγω, εξαιρετικού και τυποτεχνικά, τόμου τη γλαφυρότατη αναπαράσταση μιας ολόκληρης εποχής.

Το «Αντί προλόγου» κείμενό της ξεκινά με την ακόλουθη κατατοπιστική παράγραφο: «Από την πρώτη στιγμή που άρχισα να διαβάζω τα λόγια του Αγγελου Κατακουζηνού για τον Θεόφιλο, τον "καταφρονεμένο αλαφροΐσκιωτο της Βαρειάς", αισθάνθηκα τον βαθύ ψυχικό δεσμό που τους ένωνε και ας μη γνωρίστηκαν ποτέ. Ηταν δύο άνθρωποι με τόσο διαφορετικές ζωές, όμως με ένα κοινό στοιχείο, ίσως σε υπέρτατο βαθμό: τον δονκιχωτισμό τους.

Η παρούσα έκδοση φιλοδοξεί να φωτίσει […] την "πίστη" του Αγγελου Κατακουζηνού στην τέχνη του Θεόφιλου, τον αγώνα που έκανε για την ανάδειξή του από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 ώς τις αρχές του 1980 και τη φιλία του με τον μεγάλο τεχνοκριτικό Στρατή (Τάκη) Ελευθεριάδη, γνωστό ως Tériade. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται επίσης τεκμήρια από τις "Εορτές Θεόφιλου" και τα εγκαίνια του Μουσείου Θεόφιλου που έγιναν στη Βαρειά στη Λέσβο, στις 29 Αυγούστου του 1965, γεγονότα στα οποία ο Αγγελος Κατακουζηνός είχε πρωταγωνιστικό ρόλο».

Ο τελευταίος είχε έρθει αρχικά σε επαφή με το έργο του Θεόφιλου μέσω των φωτογραφιών που είχε τραβήξει, πιθανότατα το 1927, σε μια επίσκεψή του στο Πήλιο ο Γιώργος Γουναρόπουλος και τις οποίες, με τη σειρά του, ο κατ’ επάγγελμα ψυχίατρος και φιλότεχνος Αγγελος Κατακουζηνός (παρατίθενται, μάλιστα, και δύο κείμενά του με ψυχογραφικές παρατηρήσεις του για το «Φαινόμενο Θεόφιλου» και για την προσωπικότητα του Στρατή Ελευθεριάδη αντίστοιχα) έδειξε στον Tériade, που έμελλε να γίνει φημισμένος τεχνοκρίτης αλλά και ο μεγαλύτερος καλλιτεχνικός εκδότης της Γαλλίας.

«Η παρούσα έκδοση», γράφει η Σ. Πελοποννησίου, «φιλοδοξεί να φωτίσει, εκτός από τη φιλία δύο σπουδαίων ανδρών που γεννήθηκαν στη Λέσβο του 1900 και καταξιώθηκαν διεθνώς, τις προσπάθειες που έγιναν για την ανάδειξη της πολιτιστικής αξίας του έργου τού Θεόφιλου και για τη δημιουργία του ομώνυμου Μουσείου καθώς και το σκεπτικό με το οποίο στήθηκε το Μουσείο» και οι 86 πίνακές του στα πέντε μικρά δωμάτια.

Η ανέγερση του Μουσείου, που χρηματοδοτήθηκε από τον Tériade, έγινε στο οικογενειακό κτήμα του τελευταίου στο προάστιο της Βαρειάς (όπου και ο τόπος γέννησης του ίδιου του Θεόφιλου) πάνω σε σχέδια του, ευγενώς προσφερθέντος (όπως επισήμαινε τότε στο άρθρο του ο γνωστός, και αιχμηρός όποτε χρειαζόταν, Κώστας Σταματίου), αρχιτέκτονα Γιώργου Γιαννουλέλη, μαθητή του Δημήτρη Πικιώνη.

Τα εγκαίνιά του, οργανωμένα επιμελέστατα από το ζεύγος Κατακουζηνού, συγκέντρωσαν πολλές πνευματικές προσωπικότητες, προερχόμενες βέβαια, σε μεγάλο ποσοστό, από την περίφημη γενιά του ’30 (παρευρέθησαν, μεταξύ άλλων, τα ζεύγη Σεφέρη, Βενέζη και Χατζηκυριάκου-Γκίκα), για πολλά από τα μέλη της οποίας, άλλωστε, το καλλιτεχνικό σαλόνι της οικίας Κατακουζηνού, όπως και ο ίδιος ο οικοδεσπότης της αποτέλεσαν συνδετικό κρίκο.

Οπως γράφει ο εικαστικός-ιστορικός τέχνης Κωνσταντίνος Μανιατόπουλος, στο άκρως ενδιαφέρον, ανατρεπτικό πολλών παγιωμένων πλην, όμως, λανθασμένων αντιλήψεων σχετικά με τον Θεόφιλο και την τέχνη του, κείμενό του, ο οξυδερκής Teriade ήταν εκείνος που, επηρεασμένος και από τις σχετικές δημοσιεύσεις του πρεσβύτερου συναδέλφου του Κριστιάν Ζερβού, διέκρινε ότι η αυθεντική λαϊκή τέχνη του Θεόφιλου εμπεριέχει το παρελθόν της βυζαντινής παράδοσης, την οποία και γεφυρώνει με την τέχνη των νεότερων χρόνων, αποτελώντας, επιπλέον, στο πλαίσιο μιας γενικότερα, και όχι μόνον από τον Θεόφιλο, ακολουθούμενης κατεύθυνσης, τη φυσική συνέχεια της μη θρησκευτικής βυζαντινής τέχνης – γεγονός το οποίο μόνον αφέλεια του δημιουργήματος και αμάθεια του δημιουργού δεν μαρτυρεί.

Εγγονός επαγγελματία αγιογράφου των Μοσχονησίων της μικρασιατικής ακτής, ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, συγκληρονόμος με τον Φώτη Κόντογλου της ίδιας παράδοσης, «ήξερε πολύ καλά να ζωγραφίζει ακαδημαϊκά», όπως αναντίρρητα αποδεικνύουν τα ευρεθέντα σχέδια και τα σκίτσα του, αλλά απλώς απέρριπτε τους κανόνες της «επίσημης» ζωγραφικής της εποχής του. Στο άρθρο του, ο Γάλλος πρέσβης Jean Baelen αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στις διαδικασίες σύνθεσης της ζωγραφικής του Θεόφιλου ως ομοιάζουσες με εκείνες των Cézanne και Matisse.

Στην «Επιτροπή Εορτών Θεόφιλου», στην οποία προήδρευε ο Αγγελος Κατακουζηνός, συμμετείχαν εικαστικοί, όπως οι Σπύρος Βασιλείου, Γεώργιος Γουναρόπουλος, Ορέστης Κανέλλης, Μιχαήλ Τόμπρος, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γιάννης Τσαρούχης (με τη βοήθεια του οποίου έγινε και το στήσιμο της έκθεσης), ο λαογράφος Κίτσος Μακρής, ο βυζαντινολόγος Μανώλης Χατζηδάκης, αλλά και οι Ηλίας Βενέζης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Γιώργος Σεφέρης.

Ο τελευταίος, μάλιστα, είχε υποστηρίξει τον πολυετή αγώνα των Teriade και Κατακουζηνού ενάντια σε μια, ενίοτε, οξύτατη κριτική, προερχόμενη από όλο το πολιτικό φάσμα, ήδη από τη δεκαετία του 1940, στη διάρκεια της οποίας ο Αγγελος Κατακουζηνός διοργάνωσε τις δύο πρώτες εκθέσεις έργων του Θεόφιλου, αρχικά στην οικία του, το 1946 και κατόπιν στο Βρετανικό Συμβούλιο, το 1947. Της ίδρυσης του Μουσείου στη Μυτιλήνη προηγήθηκε, βέβαια, η μυθιστορηματική βιογραφία του Νέστορα Μάτσα «Το παραμύθι του Θεόφιλου» (1961)· ο συγγραφέας της, πάντως, με δημοσίευμά του κατά τις ημέρες των εγκαινίων στη Λέσβο, απέδωσε ακριβοδίκαια, όπως αναφέρει ο δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Σταύρος Αρβανιτόπουλος, την οφειλόμενη τιμή στους δύο πρωτεργάτες, τόσο για την αρχική ορθή εκτίμηση της τέχνης του Θεόφιλου όσο και για τη συλλογή και διάσωση πολλών έργων του και, βέβαια, για τη διεθνή προβολή και φροντίδα της μόνιμης στέγασής τους.

Αν αναρωτηθούμε, δε, μαζί με τον Αγγελο Κατακουζηνό: «Θα το πίστευε άραγε, ο κατατρεγμένος, ο "παλαβός" όπως τον έλεγαν, πως βρίσκεται επίσημα στα Παρίσια ύστερα από μια επιδέξια γυροβολιά στη Βέρνη και στις Ελβετίες;», θα διαπιστώσουμε, δυστυχώς, ξανά πως η μετά θάνατον αναγνώριση ενδιαφέρει, αναπόφευκτα, μόνον την τέχνη καθ' εαυτήν.

* Καθηγήτρια-σύμβουλος στο ΕΑΠ