«Η πόλη και η πόλη» έκανε παγκόσμια πρεμιέρα

Παγκόσμια πρεμιέρα στο Διαγωνιστικό Encounters του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ του Βερολίνου (Μπερλινάλε) έκανε προχθές Τρίτη, η ταινία των Σύλλα Τζουμέρκα και Χρήστου Πασσαλή «Η πόλη και η πόλη». Επόμενη στάση της ταινίας θα είναι στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που θα γίνει το δεύτερο δεκαήμερο του Μαρτίου στην πόλη, όπου η ταινία θα κάνει την ελληνική της πρεμιέρα.

Εξάλλου, το «οφείλει» και στην πόλη και στο φεστιβάλ της. Ακριβώς γιατί τόσο το ίδιο το φεστιβάλ στάθηκε αρωγός στην ολοκλήρωση της ταινίας όσο και γιατί ο καλλιτεχνικός του διευθυντής, Ορέστης Ανδρεαδάκης, είχε την επιμέλεια του πρότζεκτ. Οσο για την πόλη... για ποια από τις δυο να μιλήσουμε; «Δυο πόλεις συνυπάρχουν στο ίδιο κάδρο: η πόλη της Θεσσαλονίκης του προηγούμενου αιώνα και η πόλη όπως είναι σήμερα. Ο χώρος και ο χρόνος πλέκονται με αινιγματικό τρόπο: η χαμένη πόλη, οι αγωνιζόμενοι, ταπεινωμένοι, για πάντα χαμένοι κάτοικοί της συνυπάρχουν δίπλα στους σύγχρονους κατοίκους. Δυο ρεύματα σχηματίζονται: το πρώτο είναι το σύγχρονο, αυτό της καθημερινότητας. Το άλλο βασίζεται στην αληθινή εμπειρία και τα σκληρά γεγονότα μιας καλά θαμμένης εποχής -μιας εποχής που άφησε πίσω της ανοιχτές πληγές, αλλά και τα ίχνη μιας χαμένης Εδέμ. Τα δυο ρεύματα, το σύγχρονο και το άλλο, συναντιούνται και συνδιαλέγονται στις ρωγμές. Οπως σ’ ένα όνειρο!» δήλωσαν από τη Γερμανία οι δυο σκηνοθέτες.

Και πάλι, όμως, οι ερωτήσεις δεν σταματούν: Ποια είναι η «χαμένη πόλη» της ταινίας; Ποιοι είναι οι «αγωνιζόμενοι, για πάντα χαμένοι κάτοικοί της»; Μήπως είναι σχεδόν ολάκερος ο εβραϊκός πληθυσμός, ψήγματα μόνο του οποίου θα βρει κάποιος σήμερα στη Θεσσαλονίκη (και αυτό με την προϋπόθεση ότι θα ψάξει με προσεκτική ματιά ως προς την ίδια την πόλη); Και ποιο είναι το «σύγχρονο ρεύμα» της σημερινής θεσσαλονικιώτικης πραγματικότητας, την οποία απεικονίζουν στην ταινία οι Σύλλας και Χρήστος; Μπορεί μία πόλη να υπάρξει αν διαγράψει την ιστορία της ή μέρος αυτής; Και αν ναι, με ποιον τρόπο; Τι χάνεται εν τέλει; Και ποιος είναι τελικά ο μεγάλος «χαμένος»;

Και μόνο ότι μία ταινία μπορεί να προκαλέσει αυτούς τους προβληματισμούς αποτελεί επιτυχία. Οι σκηνοθέτες βέβαια θέλησαν να τους εκμαιεύσουν όχι άμεσα, όχι απτά, αλλά παράδοξα, σχεδόν «συνθηματικά». Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε το γεγονός ότι αποφάσισαν να ολοκληρώσουν τα γυρίσματα σε μόλις 14 ημέρες και να δημιουργήσουν μία πολυμορφική ταινία, με στοιχεία ντοκιμαντέρ (φωτογραφίες, αρχεία και μαρτυρίες με voice over), μυθοπλασίας (σύμφωνα με την προσωπική ματιά των δημιουργών, εναλλαγή ασπρόμαυρου/έγχρωμου πλάνου κ.ά.) αλλά και εικαστικής βιντεοεγκατάστασης (ως τέτοια ξεκίνησε εξάλλου, το καλοκαίρι του 2021 που πρωτοπαρουσιάστηκε στο κοινό) όσο και δοκιμίου.

Ο,τι μέσα κι αν χρησιμοποίησαν οι δυο σκηνοθέτες, όσο κι αν θέλουν να μας προσφέρουν μία νέα, υβριδική εμπειρία στη μεγάλη οθόνη, ένα είναι το σίγουρο: κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί από αυτή την ταινία και κυρίως, από τη ζώσα Ιστορία στην οποία βασίστηκε. Γιατί ναι: χαμένοι είναι σίγουρα όσοι Εβραίοι πήγαν (με τη συμβολή ντόπιων χριστιανών αλλά και Εβραίων συμπολιτών τους) στα κρεματόρια και τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Χαμένα είναι ακόμα και τα λείψανά τους, μα και οι τάφοι τους (το εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης υπέστη ασύλληπτης αγριότητας σύλληση, καθώς τα μάρμαρα χρησιμοποιήθηκαν για δομικά έργα και τα κόκκαλα που υπήρχαν κονιορτοποιήθηκαν πάλι προς χρήση οικοδομικών υλικών!). Κι όλα αυτά με την ανοχή (και την ενοχή) των αρχών (μόνο των αρχών;) της πόλης εκείνη τη σκοτεινή περίοδο.

Τι έγινε όμως από τότε έως σήμερα; Από τους 52.000 Εβραίους που έμεναν και εργάζονταν στη Θεσσαλονίκη το 1941 (αποτελώντας το 1/6 του συνολικού πληθυσμού και έναν ισχυρό οικονομικό βραχίονα αυτού), σήμερα μετράμε μόλις 1.100. Τι γίνεται με αυτούς τους ανθρώπους; Πού έχουν καταγραφεί οι μνήμες των προγόνων τους και κυρίως πώς αυτές έχουν αναδειχθεί (και) από το επίσημο κράτος;

Αναμφίβολα οι Σύλλας Τζουμέρκας και Χρήστος Πασσαλής καταπιάστηκαν με ένα πολύ δύσκολο θέμα - ίσως ταμπού, ίσως επικίνδυνο (για κάποιους), σίγουρα δυνατό (για άλλους) και ιστορικά ακόμα ανοιχτό. Το εγχείρημα έχει στηριχθεί ποικιλοτρόπως από πολλούς φορείς, κάποιοι και αρκετά αμφιλεγόμενοι (όπως το Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον). Αναμένουμε φυσικά τα αποτελέσματα του Διαγωνιστικού της Μπερλινάλε, ωστόσο αναμένουμε κυρίως την ίδια την ταινία. Οχι γιατί θα δώσει μια δικαίωση στα «φαντάσματα του παρελθόντος» αλλά γιατί θα τους δώσει φωνή. Και το δικό μας βλέμμα, πάνω τους.

Παίζουν (μεταξύ άλλων) οι: Β. Κανάκης, Α. Βαρδαξόγλου, A. Παπούλια, Α. Ξάφης, Ν. Παπανδρέου, Β. Καραμπούλας, Θ. Μπαζάκα, Μ. Φιλίνη, Λ. Μαλκότσης, Μ. Τριανταφυλλίδου, Fr. Fenne, Jakob Leo Stark, Φιντέλ Ταλαμπούκας, Α. Αρμαγανίδης, Ζ. Σιγαλού, Μ. Σιώτου, Δ. Πριμάλη, Μ. Κίμωνας, Λ. Μπατής, Β. Μπακάκου. Τη διεύθυνση φωτογραφίας υπογράφει ο Σ. Σαρκετζής, το μοντάζ ο Γ. Ζαφείρης, τα σκηνικά ο Χρ. Πασσαλής, τα κοστούμια oι Μάρλι Αλειφέρη και Βασιλεία Ροζάνα και τον ήχο οι Κ. Βαρυμπομπιώτης, Ν. Εξαρχος, Δ. Κανελλόπουλος και Π. Μήλιου.