Ενας γοητευτικός και περίπλοκος εικοστός αιώνας

«Ο Τζον Χιγκς είναι συγγραφέας που ειδικεύεται στην εύρεση μη αντιληπτών μέχρι σήμερα αφηγήσεων, κρυμμένων σε σκοτεινές γωνιές της ιστορίας και του πολιτισμού μας, που μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο». Αυτός είναι ο τρόπος που μας αυτοσυστήνεται στον ιστότοπό του (https://johnhiggs.com) ο Βρετανός δημοσιογράφος, μυθιστοριογράφος και ιστορικός του πολιτισμού και τυχαίνει να είναι απόλυτα ακριβής.

Πολλά έχουν γραφεί για τον εικοστό αιώνα –«σύντομο» τον ονόμασε ο Ερικ Χόμπσμπαουμ– μια περίοδο τόσο πυκνή που χώρεσε δύο παγκόσμιους πολέμους, την παρακμή αυτοκρατοριών, τη Μεγάλη Ύφεση, το Ολοκαύτωμα, τη Ρώσικη Επανάσταση, συγκλονιστικές επιστημονικές ανακαλύψεις - με κορυφαία τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν - ριζοσπαστικά κινήματα στην τέχνη, την αμφισβήτηση της δεκαετίας του 1960, την κατάκτηση του Διαστήματος, την κούρσα των εξοπλισμών, αλλά και το τσουνάμι του νεοφιλελευθερισμού και τη σαρωτική ανάπτυξη του διαδικτύου.

Στο εξαίσιο βιβλίο του «Ο αιώνας των μεγάλων αλλαγών: κατανοώντας τις αντιφάσεις και τις προκλήσεις του 20ού αιώνα» (Μεταίχμιο), ο συγγραφέας μάς καλεί «να ταξιδέψουμε εγκαταλείποντας τους κύριους αυτοκινητόδρομους και να κατευθυνθούμε στα σκοτεινά δάση, αναζητώντας τον θησαυρό».

Ο Χιγκς αναλύει διάφορους τομείς –οικονομία, γεωπολιτική, επιστήμη, τέχνη, ψυχολογία και τεχνολογία– και με αναφορές σε κορυφαία πρόσωπα που τους σημάδεψαν, ιχνηλατεί την εξέλιξη της κοινωνίας, αλλά και του zeitgeist: του πνεύματος της εποχής.

Ο 20ός αιώνας, μας λέει, συνέτριψε το προηγούμενο αυτοκρατορικό σύστημα, εκεί όπου οι άνθρωποι έπρεπε να κατανοούν τη θέση τους στην ιεραρχία και να υπακούν στους ανωτέρους τους, και στη θέση του τοποθέτησε την πληθώρα των οπτικών των πολυάριθμων, ξεχωριστών ατόμων. Ετσι, τέθηκε στο επίκεντρο η φιλοσοφία του ατομικισμού, σύμφωνα με την οποία, ο εαυτός είναι το κέντρο και υπερτερεί έναντι της ευρύτερης κοινωνίας.

Το πνεύμα των πολλαπλών οπτικών είχε έρθει στο προσκήνιο με την επιστημονική επανάσταση του Αϊνστάιν, η οποία μ’ έναν στρεβλό τρόπο μεταφέρθηκε στο κοινωνικό (κοινωνιολογικό) πεδίο, όπου πολύ αργότερα –κυρίως τη δεκαετία του 1990 και αφού είχε προηγηθεί η νεοφιλελεύθερη αντεπανάσταση της Θάτσερ– οδήγησε στον πολιτικό, ηθικό και φιλοσοφικό σχετικισμό του μεταμοντερνισμού.

Λίγο νωρίτερα, τις δεκαετίες του 1960 και 1970, η ανθρωπότητα ιχνηλατούσε τους δρόμους του μέλλοντος μέσω της μουσικής, των ναρκωτικών και της επιστημονικής φαντασίας. Η τελευταία, μας λέει ο Χιγκς, «λειτουργεί ως το πρώιμο προειδοποιητικό σήμα, όπως το καναρίνι στο ορυχείο για τα δηλητηριώδη αέρια ή τον σεισμό».

Ετσι, το σύστημα έγκαιρης κοινωνικής προειδοποίησης της επιστημονικής φαντασίας μάς προϊδέασε για τους κινδύνους ενός ολοκληρωτικού κράτους και του απόλυτου ελέγχου της προσωπικής ζωής του καθενός. Ωστόσο, έδειξε και τους περιορισμούς του ατομικισμού, στον βαθμό που τα μεγάλα κοινωνικά εγχειρήματα, όπως η κατάκτηση του Διαστήματος και η προστασία της φύσης, απαιτούν τον μέγιστο βαθμό συνεργασίας, ενώ η ευθραυστότητα του πλανήτη και η κλιματική αλλαγή αποδεικνύουν πέραν πάσης αμφιβολίας την αλληλεξάρτηση των ανθρώπων μεταξύ τους, αλλά και με τον φυσικό τους κόσμο.

Το διαδίκτυο, τέλος, και τα κινήματα που γεννήθηκαν μέσω αυτού ή με τη βοήθειά του, είναι η απτή απόδειξη ότι μπορεί να υπάρξει οριζόντια διασύνδεση και αντι-ιεραρχία, αφήνοντας ανοιχτό ένα παραθυράκι για το μέλλον, στον βαθμό που αντιληφθούμε ότι χρειαζόμαστε τους άλλους για να αναπτυχθούμε, μέσω της κοινωνικής μάθησης.