H Χώρα των Ζώντων

Τον Αύγουστο του 2020 έγινε νόμος στην Τουρκία η βούληση του κ. Ερντογάν να μετατραπεί σε τζαμί, εκτός από την Αγία Σοφία, και η Μονή της Χώρας ή Καριγιέ Τζαμί. Τον Νοέμβριο του 2021 το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων με έδρα τη Θεσσαλονίκη διοργάνωσε στην Αθήνα διεθνές συνέδριο για τη Χώρα με τον απολύτως ρεαλιστικό τίτλο Re(dis)covering Chora: The Byzantine Name of the Rose. Απέναντι στην εκ νέου κάλυψη των εικόνων από τον φανατικό εθνικισμό με όπλο τη θρησκεία, τάσσεται εδώ η επαν-ανακάλυψη της Χώρας, ονόματος με τρεις (όπως εξήγησε ο Αλεξέι Λίντοφ) σημασίες: Χώρα του Χριστού, Χώρα της Θεοτόκου και Χώρα της Εκκλησίας, δηλαδή η εκτός των τειχών εξοχή όπου πρωτοχτίστηκε το ομώνυμο μοναστήρι.

Χώρα έξω από τα τείχη και Χώρα μέσα στον ναό, αφού συναντάμε σε αυτόν εικόνες του Χριστού ως «Χώρας των Ζώντων» και εικόνες της Παναγίας ως «Χώρας του Αχωρήτου». Η Χώρα ως τοπογραφικό σημείο και συγχρόνως ως τόπος της ενσάρκωσης του υπερβατικού. Σε διάλογο, όπως υποστηρίζουν ερευνητές, με την πλατωνική Χώρα στον Τίμαιο (https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/deltion/article/view/5199/4969).

Τα πρώτα κτίσματα της Μονής ανάγονται από τον 5ο ίσως αιώνα, η τελική μορφή του καθολικού με τα λαμπρά ψηφιδωτά και του ταφικού παρεκκλησίου με τις συγκλονιστικές τοιχογραφίες είναι καρπός της απόφασης ενός καλλιεργημένου πολιτικού, του Θεοδώρου Μετοχίτη, και της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, που ξεκινά στο Βυζάντιο σχεδόν παράλληλα με τον Τζιότο στην Ιταλία, μέσα από τη χρωματική έκρηξη, την ενσωμάτωση του φυσικού και του κτιστού κόσμου, το άλλο βλέμμα στο σώμα.

Είναι, όπως λέει ο Ιγκόρ Γκραμπάρ, σαν, όσο η πραγματικότητα στην Κωνσταντινούπολη γινόταν πιο απειλητική, τόσο πιο πολύ οι άνθρωποι να ονειρεύονταν «τις πολύτιμες ομορφιές της». Δίπλα στις μορφές των αγίων τα ροζ, τα πράσινα, τα μοβ, τα χρυσαφιά μοτίβα χαράς για τη ζωή: παγόνια να λάμπουν, πόλη λουσμένη στον μεσογειακό ήλιο, πόρτες με εισόδους σκοτεινές που δηλώνουν το μυστήριο, τονίζοντας την ομορφιά του ορατού κόσμου. Η πτώση του Βυζαντίου δεν υπήρξε το αποτέλεσμα μιας προϊούσας πολιτισμικής και καλλιτεχνικής παρακμής. Και βέβαια η νίκη των Οθωμανών δεν συμβάδιζε με κάποια πολιτισμική άνθηση (βλ. εικόνες της Χώρας στο βιβλίο της Σοφίας Σφυρόερα).

Σε αντίθεση με τη σημερινή τέχνη που βιάζεται ως κάτοπτρο του πραγματικού κόσμου να καταγγείλει την επερχόμενη καταστροφή του, ακόμα και όταν τη μεταφράζει σε σύμβολα, η τέχνη εκείνη έχει αφήσει άλλο ίχνος. Το ίχνος μιας φευγαλέας ελπίδας που είθε να το σεβαστεί η UNESCO, στην οποία οι διοργανωτές του συνεδρίου θα στείλουν τα πρακτικά του (https://www.kathimerini.gr/culture/561604555/moni-tis-choras-ena-monadiko-vyzantino-mnimeio/). Οπως έχουν δηλώσει και σώφρονες Τούρκοι πολιτικοί, δεν είναι τα τζαμιά που λείπουν στην Ιστανμπούλ.