Ο Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677) ήταν Ολλανδός φιλόσοφος σεφαρδίτικης εβραϊκής καταγωγής, γεννημένος στο Αμστερνταμ από Εβραίους γονείς, που εγκαταστάθηκαν εκεί φεύγοντας από την Πορτογαλία, ως συνέπεια ενός διατάγματος των Καθολικών μοναρχών της Ισπανίας, απελαύνοντας τους Εβραίους, εξαιτίας της πορτογαλικής Ιεράς Εξέτασης. Στα πορτογαλικά λεγόταν Benedito, στα λατινικά Benedictus (δηλ. ο ευλογημένος). Ο Σπινόζα έθεσε τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα, καθώς και τις σύγχρονες αντιλήψεις για το άτομο και το σύμπαν, ενώ αντιτάχθηκε στον δυϊσμό πνεύματος - σώματος του Καρτέσιου. Είχε παραδοσιακή εβραϊκή ανατροφή, ενώ, μετά τον θάνατο του μεγαλύτερου αδελφού του, διέκοψε τις σπουδές του, για να εργαστεί στην οικογενειακή επιχείρηση.
Ανέπτυξε ιδέες εντελώς αντίθετες με την Εβραϊκή Βίβλο και τη φύση του Θείου. Αποσυνάγωγος-η Πορτογαλική Συναγωγή του Αμστερνταμ τον απέκλεισε σε νεαρή ηλικία, ενώ τα βιβλία του εντάχθηκαν στον Index (Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων) της Καθολικής Εκκλησίας. Χαρακτηρίστηκε αιρετικός και αντίθετος στον Ιουδαϊσμό. Εζησε μια ιδιαίτερα απλή ζωή, τροχίζοντας φακούς και βοηθώντας στην κατασκευή τηλεσκοπίων, και πέθανε σε νεαρή ηλικία, μάλλον εισπνέοντας λεπτή σκόνη γυαλιού, εξαιτίας της εργασίας του, και θάφτηκε στη Χάγη.
Το κύριο βιβλίο του είναι η «Ηθική παρουσιαζόμενη κατά γεωμετρική τάξη», απόπειρα επεξεργασίας θεμελιωδών απόψεων για τη φύση, σε μια προσπάθεια αναγωγής τους σε μια γενική θεωρία για τον κόσμο. Η Ηθική είναι γραμμένη με αυστηρά μαθηματική δομή, με πρότυπο τη γεωμετρία του Ευκλείδη. Επεξεργάστηκε με συνέπεια τις διάφορες πτυχές και μορφές της ύπαρξης, από την άποψη της εσωτερικής αρμονίας. Λέγοντας Θεός, εννοεί κάτι που είναι απολύτως άπειρο. Κατά τον Σπινόζα, η γνώση προέρχεται από τυχαία εμπειρία και συνεχίζει με την προσπάθεια ανακάλυψης γενικών νόμων, ώστε να ισχύουν παντού και πάντοτε.
Το Αμστερνταμ ήταν ένα κύριο κοσμοπολίτικο κέντρο, με ανθούσα εμπορική δραστηριότητα. Ο Σπινόζα ίσως ήταν μέλος ενός κύκλου φίλων, μερικοί από τους οποίους ασπάζονταν ένα προτεσταντικό θρησκευτικό κίνημα. Υποστήριζε ότι τα πάντα που υπάρχουν στη φύση (δηλαδή στο σύμπαν) είναι μια πραγματικότητα (ουσία) και υπάρχει ένα σύνολο κανόνων που κυβερνά το σύνολο της πραγματικότητας που μας περιβάλλει και της οποίας αποτελούμε μέρος. Ταύτιζε τον Θεό με τη φύση και αντιμετώπιζε τη σκέψη (τον χώρο του νου και της σκέψης) όσο και το πραγματικό (φυσική πραγματικότητα) ως παράγωγα μιας ανώτερης, άπειρης ουσίας, που εκφράζει άπειρες δυνατότητες και λειτουργίες. Οτιδήποτε συμβαίνει συμβαίνει μέσω της αναγκαιότητας.
Οι βασικές του ιδέες είναι 1) η ενότητα όλων όσα υπάρχουν, 2) κανονικότητα όσων συμβαίνουν, 3) η ταυτότητα πνεύματος και φύσης, ενώ η φιλοσοφία του έχει αρκετά σημεία κοινά με τις φιλοσοφικές παραδόσεις της Ανατολής αλλά και με τον Στωικισμό, ενώ διαφέρει από τη Στοά στον ισχυρισμό της ότι μπορεί να νικήσει το συναίσθημα. Ο Σπινόζα υποστήριζε ότι ένα συναίσθημα μπορεί να αντικατασταθεί από ένα ισχυρότερο συναίσθημα, λέγοντας ότι τα ενεργητικά συναισθήματα γίνονται κατανοητά με τη λογική, ενώ τα παθητικά δεν γίνονται.
Η ουσιαστική επανάσταση του Σπινόζα ξεκινά με την αμφισβήτηση των προφητών, εφόσον δεν τους αναγνωρίζει ούτε περισσότερη ευφυΐα ούτε το χάρισμα της επικοινωνίας με τον Θεό, αλλά τους αναγνωρίζει επιπλέον φαντασία και τη δύναμη χειραγώγησης. Αμφισβητεί την τήρηση του θεϊκού νόμου.
Ενας κύριος αφορισμός του: «Να μη χλευάζουμε, να μη θρηνολογούμε, να μην καταφρονούμε, αλλά να κατανοούμε».
Βλέπε Φρ. Λενουάρ Το θαύμα Σπινόζα - όταν η φιλοσοφία μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή, Εκδόσεις Πατάκη, και στο You Tube «The Philosophy of Baruch Spinoza» με διάρκεια 15’.
*Ομότιμος καθηγητής Τμήματος ΕΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας