Η ουσιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων

Στο προηγούμενο άρθρο μου («Εφ.Συν.», 8.7.2016), στο ερώτημα τι θα μπορούσαμε να προτάξουμε σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο, ως αντίσταση στη βάρβαρη επέλαση και πλήρη πλανητική επικυριαρχία του αρπακτικού και καταστροφικού νεοφιλελευθερισμού, είχα προτείνει, ως βασική οδό σκέψης και πράξης, την ουσιοκρατική θεώρηση των πραγμάτων.

Βέβαια, η έννοια της ουσιοκρατίας είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, αμφιλεγόμενη και εννοιολογικά βεβαρημένη και παρεξηγημένη, ενώ συγχρόνως απορρίπτεται πλήρως στο πλαίσιο της εμπειρικά θεμελιωμένης αναλυτικής φιλοσοφίας αλλά και του συγγενικού προς αυτήν μεταμοντέρνου πραγματισμού.

Διευκρινίζω λοιπόν εξαρχής ότι η έννοια αυτή, που συμπορεύεται και με την έννοια της θεμελιοκρατίας, ουδόλως χρησιμοποιείται εδώ για να δηλώσει την πίστη μου σε μια αιώνια και αμετάβλητη ανθρώπινη φύση, στον κοινωνικο-πολιτικό και ιδεολογικό συντηρητισμό και στην αποχή μας από τους κοινωνικούς αγώνες για αλλαγή, δημοκρατία, ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη. Κάθε άλλο.

Χωρίς να θέλω να υπεισέλθω στο σύντομο αυτό άρθρο σε κουραστικές φιλοσοφικές αναλύσεις, αυτό που ωστόσο εδώ επιδιώκω, με τη χρήση του όρου «ουσιοκρατία», είναι μάλλον η ορθολογική και έντιμη αναζήτηση των πρώτων αιτιών, των βαθιά ριζωμένων ουσιωδών χαρακτηριστικών μιας πολιτικής μας επιλογής και πράξης, ενός γεγονότος ή μιας εννοιολογικής μας σύλληψης, που η γνώση τους θα μας επέτρεπε την πραγματική, βαθύτερη κατανόηση της πραγματικότητας, συμβάλλοντας στην ειλικρινή και αποτελεσματική αντιμετώπιση μερικών σύγχρονων πολιτικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων, που παραδειγματικά και εν συντομία θα αναφέρω.

Η μόνη φιλοσοφική αναφορά που ζητώ να μου επιτραπεί, ιδιαίτερα και εξειδικευμένα χρήσιμη για την περαιτέρω κατανόηση των διαφόρων περιπτώσεων που θα συζητηθούν, είναι στο αριστοτελικό «τι ην είναι», που δηλώνει την ουσία του πράγματος, αυτό δηλαδή που κάνει ένα πράγμα να είναι αυτό που είναι και αυτό που ήταν, που αν τελικά εξαλειφθεί, τότε παύει να υφίσταται και το πράγμα, ή και το γεγονός θα προσέθετα, το οποίο αφορά το ουσιώδες χαρακτηριστικό (η ουσία).

Και ας δούμε, μέσα από έναν σύντομο ερωτηματικό λόγο, γιατί η έλλειψη μιας ουσιοκρατικής θεώρησης των πραγμάτων είναι πλήρως παραπλανητική και διόλου δεν επιτρέπει την αποτελεσματική αντιμετώπιση των διαφόρων κοινωνικο-πολιτικών, περιβαλλοντικών, οικονομικών, βιοηθικών, εκπαιδευτικών ή όποιων άλλων προβλημάτων που βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα κυριολεκτικά σε μια πορεία τρόμου και αυτοκαταστροφής.

Ποιο είναι λοιπόν αυτό το ουσιώδες χαρακτηριστικό, ποια είναι η ουσία, που κάνει το προσφυγικό ζήτημα να είναι αυτό που είναι, και που αν έλειπε θα έπαυαν να υφίστανται τα προσφυγικά ρεύματα;

Και συνεχίζω ρωτώντας: Ποια είναι λοιπόν αυτή η ουσία, που η εσκεμμένη, μάλλον, ή μη εσκεμμένη, έστω, απόρριψη της αναζήτησής της ουδέποτε θα επιτρέψει την ανθρώπινη και ειλικρινή αντιμετώπιση του συγκεκριμένου αυτού προβλήματος, αλλά μάλλον θα την επιδεινώνει; Μήπως είναι ο λανθασμένος αλγόριθμος κατανομής των προσφύγων ανά χώρα, μήπως ο τεράστιος αριθμός και ρυθμός προσέλευσής τους;

Μα όλες αυτές οι ερωτήσεις, με τις αντίστοιχες προσπάθειες να δοθούν πρακτικές λύσεις, δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να βάζουν το κάρο μπροστά από το άλογο. Η ουσία λοιπόν δεν είναι άλλη από τον ίδιο τον πόλεμο και από τη βάρβαρη ανθρωποφαγική απληστία του καπιταλισμού για νέες ενεργειακές πηγές και παγκόσμια επικυριαρχία.

Παρόμοια με τα προσφυγικά και μεταναστευτικά αυτά ρεύματα, λόγω των πολεμικών συρράξεων, είναι δυστυχώς και τα αναμενόμενα μεταναστευτικά ρεύματα, ίσως ακόμη ισχυρότερα, λόγω των κλιματικών αλλαγών. Κι εδώ το πρόβλημα δεν είναι να βρούμε καταμεριστικές λύσεις αγοραπωλησίας ρύπων ή ανθρώπων, αλλά αναγνωρίζοντας την ουσία του προβλήματος –που είναι η ανθρωπογενής διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας του πλανήτη λόγω της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της τεχνοεπιστήμης, του ατομικισμού, της υπερκατανάλωσης και του οικονομισμού– να χτυπήσουμε το κακό στη ρίζα του.

ακόμη Ενα χαρακτηριστικότατο παράδειγμα, που αναφέρεται, επίσης κριτικά, στη βιβλιογραφία (βλ. Οικονομάκης & Παπαλεξίου, «Θέσεις», 120 [2012], σσ. 101-123) και που θα το συζητήσω εδώ με βάση την ουσιοκρατική θέση μου, στηρίζεται σε μια τεχνοκρατική, αντιουσιοκρατική, αλλά τελικά και αντιεπιστημονική μέθοδο, που προτείνει το εξής καταπληκτικό: όταν, για παράδειγμα, μια βιομηχανία ρυπαίνει με τα απόβλητά της και προκαλεί παραγωγική και οικονομική ζημιά σε μια θαλάσσια παρακείμενη επιχείρηση ιχθυοκαλλιέργειας, τότε τεχνοκρατικότατα προτείνεται, όχι βέβαια η ριζική αντιμετώπιση της επεξεργασίας των αποβλήτων της πρώτης βιομηχανίας, που είναι η ουσία του προβλήματος, αλλά η συγχώνευση των δύο εταιρειών, που θα αποσκοπεί σε μια ρεαλιστικότερη, εσωτερικότερη διευθέτηση και προσαρμογή των δεδομένων της ρύπανσης και των εξόδων παραγωγής.

Εκτός όμως από ορισμένες πολύ εξειδικευμένες περιπτώσεις λειτουργίας αυτής της μεθόδου, από τη στιγμή που το ζήτημα δεν αντιμετωπίζεται ουσιαστικά και αντιρρυπαντικά στην πρώτη βιομηχανία, τίποτε μα τίποτε δεν εγγυάται, με την ισχύουσα νεοφιλελεύθερη ασυδοσία, ότι η μεγαλύτερη τώρα και διευρυμένα ισχυρότερη κοινοπραξία δεν θα συνεχίσει να ρυπαίνει, και μάλιστα λόγω μεγέθους, σε μεγαλύτερη κλίμακα.

Ποιος μπορεί επομένως, ελαφρά τη καρδία, να απορρίψει μια ουσιαστική θεώρηση των πραγμάτων, αλλά ακόμη παραπέρα και την ουσιαστική σύζευξη, και σε εκπαιδευτικό επίπεδο, φιλοσοφίας και τεχνοεπιστήμης, τεχνοεπιστήμης και ηθικής;

*καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ