Το μετέωρο βήμα του Γκράμσι

Οι περίοδοι κρίσης της κοινωνίας και της πολιτικής είναι οι πλέον ευεπίφορες για σπορά νέων ιδεών, οραμάτων, αλλά συγχρόνως για κριτική επανεξέταση με νέα ματιά σημαντικών γεγονότων που καθόρισαν την πορεία του κινήματος και των εξελίξεων.

Η ήττα του εγχειρήματος του ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι κάτι το οριστικό και αμετάκλητο, είναι μια «στιγμή» σε μια μεγάλη πορεία με εξαιρετικά αρνητικό συσχετισμό δύναμης διεθνώς και με απουσία στρατηγικού σχεδιασμού από την Αριστερά στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.

Αλλωστε, το σκίρτημα του ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα πολύπλευρο υπόδειγμα αφύπνισης και εξέτασης για την κατακερματισμένη και ηττημένη ευρωπαϊκή Αριστερά σε όλες τις εκδοχές της.

Οι μικρότεροι φορείς της ελληνικής Αριστεράς, που πορεύονται χωρίς αναλύσεις στρατηγικού βάθους, με θεολογικού τύπου βεβαιότητες, πρέπει να βγάλουν τα αναγκαία συμπεράσματα και να συμπορευτούν όχι με ξεπερασμένα μοντέλα δημοκρατικού συγκεντρωτισμού πάσης φύσεως, αλλά πάνω στον επώδυνο και απελευθερωτικό άξονα κοινωνικών δυνάμεων, συνδυασμού άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Από αυτήν την πλευρά, το πολιτικό πείραμα των εργοστασιακών συμβουλίων του Γκράμσι είναι ένα όριο για την ευρωπαϊκή Αριστερά πάνω στο οποίο πρέπει να υπάρξει επαναστοχασμός.

Οριο με την έννοια πως ταλαντεύτηκε ανάμεσα στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία -υπήρξε η πιο διευρυμένη αντιπροσώπευση εργατικών δυνάμεων, τεχνικών και υπαλλήλων-, αλλά δεν πραγματοποιήθηκε η υλοποίηση της άμεσης δημοκρατίας που θα επηρέαζε το σύνολο της κοινωνίας και θα άνοιγε δρόμους κοινωνικού μετασχηματισμού της.

Σε ένα άρθρο τους που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ορντινε Νουόβο», το 1919, με τίτλο «Εργατική Δημοκρατία» και επίκεντρο την εργατούπολη του Τορίνο, ο Γκράμσι και ο Τολιάτι σημειώνουν εκείνες τις κρίσιμες στιγμές: «Το εργοστάσιο με τις εσωτερικές του επιτροπές, οι σοσιαλιστικοί κύκλοι και οι αγροτικές κοινότητες αποτελούν τα κέντρα της προλεταριακής ζωής στα οποία χρειάζεται να δουλέψουμε άμεσα.

Οι εσωτερικές επιτροπές είναι όργανα εργατικής δημοκρατίας, που πρέπει να απελευθερωθούν από τους περιορισμούς που βάζουν στο έργο τους οι επιχειρηματίες και στους οποίους πρέπει να εμπνεύσουμε νέα ζωή και δύναμη. Σήμερα οι εσωτερικές επιτροπές περιορίζουν την εξουσία του καπιταλιστή μέσα στο εργοστάσιο και ασκούν διαιτητικά και πειθαρχικά καθήκοντα.

Από σήμερα κιόλας, οι εργάτες θα έπρεπε να προχωρήσουν στη συγκρότηση πλατιών συνελεύσεων αντιπροσώπων, που θα έχουν εκλεγεί ανάμεσα στους καλύτερους και πιο συνειδητούς συντρόφους τους, κάτω από το σύνθημα «Ολη η εξουσία του κράτους στα εργατικά και αγροτικά συμβούλια»» («Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης», Αντόνιο Γκράμσι, εκδ. Στοχαστής).

Η Σοβιετική Επανάσταση ήδη έχει πραγματοποιηθεί, υπήρχε τεράστιος ενθουσιασμός των λαών στην Ευρώπη και στη Δύση, οι Γκράμσι και Τολιάτι, θεωρώντας πως είναι η σειρά της Ιταλίας να περάσει στον σοσιαλισμό, γράφουν εμφατικά:

Ολη η εξουσία του εργοστασίου στις εργοστασιακές επιτροπές, που συντονίζεται με το σύνθημα “Ολη η εξουσία του κράτους στα εργατικά και αγροτικά συμβούλια”. Ενα πλατύ πεδίο συγκεκριμένης επαναστατικής προπαγάνδας ανοίγεται μπροστά στους κομμουνιστές που είναι οργανωμένοι στο κόμμα και στους συνοικιακούς κύκλους.
Οι συνοικιακοί κύκλοι, σε συμφωνία και με τους τομείς των πόλεων, πρέπει να κάνουν μια απογραφή δυνάμεων της περιοχής τους και να μεταβληθούν σε έδρα του συνοικιακού συμβουλίου των αντιπροσώπων του εργοστασίου, το γάγγλιο που θα σφιχτοδένει και θα συγκεντρώνει όλες τις προλεταριακές ενέργειες της συνοικίας

Εδώ είναι η αμφιταλάντευση των Ιταλών ηγετών μεταξύ άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Διευρύνουν την αντιπροσώπευση των εργατών σε επίπεδο εργοστασίου και συνοικίας, αλλά δεν υπάρχει η κυρίαρχη Γενική Συνέλευση της πόλης που θα δημιουργούσε βίωμα δημοκρατίας και θεσμούς. Οι Γκράμσι και Τολιάτι σχεδιάζουν ως εξής:

Τα εκλογικά συστήματα θα μπορούσαν να διαφέρουν μεταξύ τους, ανάλογα με το μέγεθος των εργοστασίων.
Θα έπρεπε ωστόσο να προσπαθήσουμε να πετύχουμε να εκλέγεται ένας αντιπρόσωπος για κάθε δεκαπέντε εργάτες, χωρισμένους σε κατηγορίες (όπως γίνεται στα αγγλικά εργοστάσια), καταφέρνοντας έτσι με εκλογικές διαδικασίες να πετύχουμε να υπάρχουν σε μια επιτροπή αντιπροσώπων ενός εργοστασίου εκπρόσωποι ολόκληρης της κλίμακας της δουλειάς (εργάτες, υπάλληλοι, τεχνικοί)

Στη συνοικιακή επιτροπή προτείνουν να εκπροσωπούνται και οι άλλοι εργαζόμενοι - υπηρέτες, εμποροϋπάλληλοι, σιδηροδρομικοί, αμαξάδες, σκουπιδιάρηδες, ιδιωτικοί υπάλληλοι κ.λπ. Στρατηγική κατεύθυνση, «η συνοικιακή επιτροπή θα πρέπει να αποτελεί την έκφραση ολόκληρης της εργατικής τάξης που ζει στη συνοικία, έκφραση νόμιμη και έγκυρη, ικανή να διατάξει την άμεση και ολοκληρωτική διακοπή κάθε δουλειάς, σε ολόκληρη τη συνοικία, αφού θα έχει αναδειχθεί στην εξουσία με αυθόρμητη εκλογή. ΟΙ συνοικιακές επιτροπές θα μπορούσαν να διευρυνθούν σε επίπεδο πόλης…», θα συμμετείχαν «και οι αντίστοιχες αγροτικές οργανώσεις».

Το πείραμα δεν έφτασε στο βάθος της άμεσης δημοκρατίας των πολιτών και μάλιστα πέραν της εργατικής τάξης και των αγροτών, αν και στη Ρωσία υπήρχαν μορφές άμεσης δημοκρατίας από το 1905, δηλαδή ένα ισχυρό βίωμα πολιτικού αυτοκαθορισμού, εργαζομένων και αγροτών κ.λπ.

Στην Αρχαία Ελλάδα, η άμεση δημοκρατία συμπυκνωνόταν σε τρεις θεμελιώδεις λειτουργίες, όπως τις αναφέρει ο Θουκυδίδης και τις αναλύει ο Αριστοτέλης: «αυτόνομος» - η πόλη με βάση την Εκκλησία του Δήμου αποφασίζει για όλα τα ζητήματα, «αυτόδικος» - κληρωτοί δικαστές από τον λαό και όχι επαγγελματίες αποφασίζουν για τα περισσότερα δικαστικά θέματα, «αυτοτελής» - η πόλη αυτοκυβερνάται με αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Κάθε πολίτης γίνεται εναλλάξ άρχοντας και αρχόμενος.

Η μη εφαρμογή της άμεσης δημοκρατίας στα εργοστασιακά συμβούλια και σε επίπεδο θεσμών πόλης και κράτους στην Ιταλία επέφερε την ήττα του κινήματος. Ο Νίκος Πουλαντζάς, που εμπνεύστηκε από τον Γκράμσι, του έχει ασκήσει κριτική διότι δεν έθεσε πρακτικά το ζήτημα της άμεσης δημοκρατίας.

Ο Πουλαντζάς θεωρεί πως η σύνδεση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σήμερα με την άμεση, στο πλαίσιο του δημοκρατικού δρόμου για τον σοσιαλισμό (όχι ειρηνικός), όπου θα κατοχυρώνονται τα δικαιώματα και των αντιπάλων σε μια πορεία «ριζικού μετασχηματισμού του κρατικού μηχανισμού», με «την ανάπτυξη νέων μορφών άμεσης δημοκρατίας στη βάση και τη διασπορά αυτοδιαχειριστικών δικτύων και εστιών», είναι η κατάλληλη λύση.

Σήμερα η ελληνική και η ευρωπαϊκή Αριστερά έχουν ξεχάσει την άμεση δημοκρατία, η οποία είναι μείζον θέμα πλέον για τα συνδικάτα, τους συνεταιρισμούς, τα κινήματα κ.λπ., δηλαδή για τις ελευθερίες των πολιτών και την ισότητα.