Το αγαθό και το αληθές

Μια κριτική θεώρηση –ιστορική, φιλοσοφική, γνωσιολογική, αλλά και αρετολογική, υπό την αρχαιοελληνική της πρωταρχική σημασία– των προβεβλημένων αρχών και αξιών του Δυτικού Πολιτισμού, από τις απαρχές του μέχρι τη μετανεωτερική μας εποχή, σαφέστατα καταδεικνύει μια σταδιακή και ολοκληρωμένη στις μέρες μας μετάβαση από μια ουσιοκρατική κοσμοθεώρηση σε μια αξιακά σχετικιστική και επιφανειακά ωφελιμιστική και πραγματιστική σκέψη και πράξη, που στο πλαίσιο του καλπάζοντος νεοφιλελευθερισμού και με το πρόσχημα μιας ατέρμονης και ευεργετικής δήθεν για την ανθρωπότητα ανάπτυξης καταστρέφει πλέον, μέρα με τη μέρα, ολόκληρο τον πλανήτη.

Το βασικό χαρακτηριστικό του αρχαιοελληνικού πολιτισμικού «παραδείγματος», το αγαθό –όπως κυρίως αυτό εκφράζεται στη σωκρατική, την πλατωνική και την αριστοτελική φιλοσοφία– εξοστρακίστηκε, στη σύγχρονή μας εποχή, από το φαντασιακό μας και τη θέση του πήραν πλέον το ορθό και το επιστημονικά εδραιωμένο αληθές.

Η επιστημονικά εδραιωμένη αυτή αλήθεια, έχοντας πάρει το προβάδισμα έναντι του αγαθού, αποξενωμένη πλέον από ηθικές αρχές και αξίες, εύκολα μπορεί να υποστηρίξει, εκφρασμένη τώρα μέσα από έναν επίμονο επιστημονισμό, την οποιαδήποτε αθλιότητα απέναντι στον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Κι εδώ βέβαια, ο θετικής έμπνευσης αυτός επιστημονισμός (και δεν αναφέρομαι ασφαλώς στην επιθυμητή επιστημοσύνη, που τόσα ευεργετικά προσφέρει) μαζί με τον τεχνοκρατισμό και τον οικονομισμό δεν παραπέμπουν μόνο στον φασίστα Μένγκελε, με τα αποτρόπαια πειράματά του και με τη βιολογικού τύπου ευγονική του, αλλά και σε μια κοινωνικού και οικονομικού τύπου ευγονική, που παγκόσμια πλέον σήμερα εφαρμόζεται από τα «γεράκια» του νεοφιλελευθερισμού εις βάρος όχι μόνο ταλαίπωρων ανθρώπων αλλά και ολόκληρων λαών.

Τίποτε βέβαια από όλα αυτά δεν θα συνέβαινε κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν αυτή η διαχρονικά σταδιακή υποχώρηση της έννοιας του αγαθού δεν πήγαινε χέρι χέρι με τον ανθρώπινο εγωισμό, την έλλειψη του μέτρου, την εξουσιομανία του ανθρώπου, τη ζωώδη του φύση και την απληστία του.

Ποια είναι όμως τα βασικά ιστορικά και γνωσιολογικά στάδια αυτής της πολύ ιδιαίτερης μετάβασης, από το αρχαιοελληνικό στο σύγχρονο και μετανεωτερικό μας «παράδειγμα», και ποιες οι σημερινές μας δυνατότητες αλλαγής πλεύσης;

Εντελώς επιγραμματικά, για το πρώτο ερώτημα, θα μπορούσαν να αναφερθούν:

α) Ο ρωμαϊκός πολιτισμός, με την υλιστική, ωφελιμιστική και πραγματιστική του πολιτική της ισχύος,

β) Η αυγουστίνεια ωφελιμιστική φιλοσοφία,

γ) Η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα, με το βακωνικό και καρτεσιανό πρόταγμα για την εκμετάλλευση και καθυπόταξη της φύσης (βλ. και «Εφ.Συν.», 20.4.2016),

δ) Ο Διαφωτισμός, με τον υποκειμενισμό του (απαρχή του ξέφρενου, στη συνέχεια, ατομικισμού), την αποθέωση του ορθού λόγου έναντι των συναισθημάτων (επομένως και της ενσυναίσθησης) και την απόρριψη της παράδοσης και της έννοιας της ιερότητας,

ε) Οι δύο βιομηχανικές επαναστάσεις, στα τέλη περίπου του 18ου και του 19ου αιώνα,

στ) Τα ρεύματα του θετικισμού και του νεοθετικισμού τον 19ο και τον 20ό αιώνα, και τέλος,

ζ) Ο μετανεωτερικός πραγματισμός.

Ασφαλώς, κανένα από τα στάδια αυτά, που το καθένα του γεμίζει σήμερα, κειμενικά, ολόκληρες βιβλιοθήκες, δεν είχε και δεν έχει μια μονοσήμαντα θετική ή αρνητική επίδραση στις οποιεσδήποτε εξελίξεις, τεχνοεπιστημονικές, ιδεολογικές, επιστημολογικές, κοινωνικο-ηθικές, πολιτικές, οικονομικές, εκπαιδευτικές ή άλλες. Αλλωστε, τα φαινόμενα όλα αυτά είναι τόσο σύνθετα από μόνα τους και τόσο σύνθετα αλληλοεξαρτώμενα που μόνο ένας θετικιστής θα μπορούσε να υποστηρίξει μια ακριβή συσχέτιση και αξιολόγησή τους.

Τι θα μπορούσαμε λοιπόν άραγε να προτάξουμε σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο, ως αντίσταση σε αυτή την επέλαση ενός αρπακτικού οικονομικού και κοινωνικο-πολιτικού δόγματος, που αγνοεί πλήρως τις έννοιες του αγαθού και του ιερού, προτάσσει την οικονομία πάνω από την πολιτική και καταστρέφει τις ανθρώπινες κοινωνίες και ολόκληρο τον πλανήτη;

Στο ερώτημα αυτό, που η απάντησή του θα επικεντρωθεί στην έννοια της ουσιοκρατίας –η οποία επίσης έχει εξοστρακιστεί, στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού, από τα «θέατρα και τα αμφιθέατρα» του κόσμου και έχει επίσης τις ρίζες της στις απαρχές του Δυτικού Πολιτισμού– θα επανέλθω στο επόμενό μου άρθρο.

* καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ