«Η ιδιοκτησία είναι κλοπή» (*)

Αυτό που μου ανήκει με κάνει αυτό που είμαι, με δημιουργεί. Είναι δηλαδή ένα φαινόμενο σημαντικής σημασίας που το νόημα της λέξης «ιδιοκτησία» διατρέχεται από μια ριζική αντίθεση: το ότι υπάρχει μια ριζική αβεβαιότητα πάνω στο τι μου είναι περισσότερο αυθεντικά δικό μου.

Για το κυρίαρχο μοντέλο, οι ιδιοκτησίες μου είναι κατά κύριο λόγο τα αγαθά που έχω. Αυτά τα αγαθά είναι εμπορεύματα που μπορούν να ανταλλαγούν με άλλα και να περάσουν στην ιδιοκτησία κάποιου άλλου∙ αυτά που είναι δικά μου σήμερα μπορεί αύριο να μην είναι πια στην κυριότητά μου.

Κι αυτά είναι αντικείμενα κατανάλωσης∙ κι αν δεν τα παραχωρήσω σε άλλους, μοιραία αργά ή γρήγορα θα έχουν καταναλωθεί και θα πάψουν να υπάρχουν.

Τελικά, ό,τι είναι δικό μου είναι φευγαλέο, εφήμερο, παροδικό, σύμφωνα με μια αντίληψη της ύπαρξής μου που καταλήγει στη λειτουργία ενός κιβωτίου που περιέχει στοιβαγμένα αντικείμενα, ανεξάρτητα και αδιάφορα το ένα με το άλλο.

Σε ισορροπία με την παραπάνω αντίληψη, η «ιδιοκτησία» αναφέρεται και σε όλα τα χαρακτηριστικά μου. Είναι, τότε, ιδιοκτησία μου να έχω ένα κάποιο ύψος και ένα κάποιο βάρος, να είμαι Ελληνας και παντρεμένος, να είμαι ανθρώπινος και ελεύθερος. Αυτά τα χαρακτηριστικά θα μπορούν να προβληθούν σε μια οθόνη, που στο ένα άκρο θα ξεθωριάζει στις «ιδιότητες» που εμφανίζονται στην πρώτη έννοια.

Για παράδειγμα, το παρουσιαστικό μου μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αντικείμενο κατανάλωσης: μπορώ να αγοράσω μια καινούργια μύτη, όπως ένα καινούργιο αυτοκίνητο. Το ίδιο ισχύει για την ιθαγένειά μου και για την οικογενειακή μου κατάσταση: αν έχω αρκετά χρήματα, θα έχω στη διάθεσή μου μια μεγάλη ποικιλία εναλλακτικών λύσεων.

Οι ιδιότητές μου είναι για μένα τα χαρακτηριστικά που ανήκουν στην ύπαρξή μου. Πρόκειται δηλαδή για χαρακτηριστικά απολύτως αναντικατάστατα και ταυτόχρονα τέτοια που δεν μπορούν να θεωρηθούν δεδομένα. Πράγμα που σημαίνει ότι η ελευθερία μου είναι μια σημαντική ιδιότητα, και γι’ αυτό είμαι προσηλωμένος σε ένα πεπρωμένο ελευθερίας∙ αλλά είναι ένα πεπρωμένο που μπορώ να προδώσω και για το οποίο πρέπει να παλέψω.

Ολες τις άλλες ιδιότητες τις βλέπουμε απλωμένες στην ίδια προηγούμενη οθόνη, αλλά αυτή τη φορά φωτισμένες από την αντίθετη πλευρά: ένα αντικείμενο, για παράδειγμα, θα είναι ακόμη περισσότερο δικό μου, όσο περισσότερο θα αντανακλά στα πνευματικά ανοίγματα και στην εμπιστοσύνη στην οποία υπόκειται η φύση μου, το υποκείμενό μου.

Το αντικείμενο που είναι ευκαιρία μιας δωρεάς θα είναι ακόμη πιο δικό μου από κάτι που κάποτε απέκτησα, και γενικά θα είναι δικό μου, όσο φέρνει μαζί του τα ίχνη μιας σχέσης φιλίας, σχέσης που θα μείνει στη μνήμη μου ακόμη κι όταν το αντικείμενο δεν θα υπάρχει πια.

(*) Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865). «Αν έπρεπε να απαντήσω στο ερώτημα “Τι είναι δουλεία;” κι αν επρόκειτο να απαντήσω μονολεκτικά με τη λέξη “έγκλημα”, θα με καταλάβαιναν αμέσως όλοι.

Δε θα χρειαζόταν να χρησιμοποιήσω μια μακροσκελή επιχειρηματολογία για να δείξω πως η εξουσία να στερείς από έναν άνθρωπο τις σκέψεις του, τη βούλησή του και την προσωπικότητά του είναι μια δύναμη ζωής και θανάτου κι ότι το να υποδουλώνεις έναν άνθρωπο είναι σαν να τον δολοφονείς.

Γιατί τότε στο ερώτημα “Τι είναι ιδιοκτησία;” να μην μπορώ να απαντήσω παρομοίως με τη λέξη “κλοπή” δίχως να είμαι σίγουρος πως θα με παρεξηγήσουν, παρ’ όλο που η δεύτερη πρόταση αποτελεί απλώς μια παραλλαγή της πρώτης»; Περί ιδιοκτησίας (1840).

** ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ