Ριζοσπαστικοποίηση και εξτρεμισμός

Η έννοια της ριζοσπαστικοποίησης, πέρα από τις πολλαπλές σημασίες που φέρει –ενίοτε και θετικές- κατά τη χρήση της στη δημόσια ιδεολογική αντιπαράθεση, καλύπτει μια σειρά πολυεπίπεδων φαινομένων, των οποίων η σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία της πολιτικής σκέψης και συμπεριφοράς επιχειρεί να φέρει στο φως τους γενεσιουργούς μηχανισμούς και τις συνέπειες.

Το ορατό τμήμα της ριζοσπαστικοποίησης αφορά την εκδήλωση ακτιβιστικής πολιτικής δραστηριότητας, που δυνητικά φτάνει μέχρι την προσφυγή σε (θεωρούμενες) εξτρεμιστικές πρακτικές διεκδίκησης.

Ταυτόχρονα, σημειώνονται πολυεπίπεδες κοινωνιοψυχολογικές διεργασίες, οι οποίες, πέρα από τις αλλαγές συμπεριφορικού τύπου, έχουν να κάνουν με τον μετασχηματισμό των ταυτοτικών διεργασιών και με την αλλαγή γνωστικών και συναισθηματικών εμπειριών και εκφράσεων.

Η διαδικασία της ριζοσπαστικοποίησης εμφανίζεται μέσα σε πλαίσιο πολωτικής διομαδικής σύγκρουσης, κατά την οποία ένα τμήμα του κοινωνικού υποκειμένου -τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο-αυτοπεριχαρακώνεται, ενίοτε απομονώνεται και εν τέλει περιθωριοποιείται.

H προσφυγή στην τρομοκρατική δράση συνιστά πρωτοτυπικό υπόδειγμα ριζοσπαστικοποίησης, με την έννοια ότι οι αλλαγές στις ιδεολογικές πεποιθήσεις, στις τακτικές πολιτικής δραστηριοποίησης και στους διακηρυγμένους στρατηγικούς στόχους μιας ή περισσότερων συνιστωσών ενός κινήματος διεκδίκησης είναι τόσο έντονες, ώστε προκαλούν ολοένα αυξανόμενη ασυμβατότητα των αξιών και των πρακτικών τους με ό,τι -σε επίπεδο μέσων και σκοπών- απολαμβάνει κοινωνική νομιμοποίηση.

Οι μηχανισμοί επώασης και εκδήλωσης της τρομοκρατικής δραστηριότητας, ως μορφής πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης, εκτείνονται και στα τέσσερα επίπεδα ανάλυσης της κοινωνιοψυχολογικής πραγματικότητας: ενδοατομικό, διατομικό, διομαδικό και ιδεολογικό.

Οι McCauley και Moskalenko (1), αποδεικνύοντας ότι η κοινωνιοψυχολογική μελέτη της τρομοκρατίας είναι πολύ σοβαρότερη υπόθεση από το επιστημονικοφανές «προφάιλινγκ» της τρομοκρατικής προσωπικότητας, τις αυτονόητες ηθικολογικές διακηρύξεις και τις γενικόλογες κοινωνιολογίζουσες αιτιολογήσεις, μας απαρίθμησαν μια ντουζίνα τέτοιων μηχανισμών, οι οποίοι εν συντομία έχουν ως εξής:

• 1. Προσωπική «θυματοποίηση»: συνδέεται με τραυματικά βιώματα της ιστορίας του ατόμου, το οποίο έχει υποστεί ακραία άσκηση εξουσιαστικής βίας.
• 2. Ατομική αντίδραση σε συγκεκριμένο πολιτικό κλίμα ή γεγονότα: η αίσθηση του ανήκειν σε μια πολιορκούμενη ομάδα, σε συνδυασμό με την εμπειρία πράξεων ακραίας βίας εναντίον είτε του ίδιου είτε σημαντικών άλλων, δίνει σε κάποιον την απαιτούμενη ώθηση να εμπλακεί στον εξτρεμισμό.
• 3. Ατομική ριζοσπαστικοποίηση κατά την ένταξη σε μια εξτρεμιστική ομάδα: το «ολισθηρό μονοπάτι» της σταδιακής «αυστηρής μύησης» και της «ελεύθερα αποδεχόμενης υποταγής» και αυτοπειθούς.
• 4. Τα «δίκτυα διαπροσωπικής εμπιστοσύνης»: αφορά τη στρατολόγηση μελών από τον χώρο κοντινών προσώπων. Η συντροφική αφοσίωση και η κοινή βίωση προκλήσεων και κινδύνων αυξάνουν τη συνοχή της ομάδας.
• 5. Συλλογική πόλωση: τάση προσχώρησης των μελών της ομάδας σε πιο ακραίες απόψεις και συμπεριφορές - προσαρμογή τους στις στάσεις των πιο ριψοκίνδυνων μελών μιας ομάδας που αποδέχεται και νομιμοποιεί τη βία.
• 6. Ροπή της ομάδας στον εξτρεμισμό υπό συνθήκες απομόνωσης της ομάδας και αίσθησης «κοινής μοίρας» και κοινού κινδύνου: αφορά την αξία της κοινής πραγματικότητας που κατασκευάζει η ομάδα υπό συνθήκες απόλυτης συνοχής και ισχυρής αλληλεξάρτησης μεταξύ των μελών. Η ομαδική ζωή καθίσταται πηγή απόλυτης νοηματοδότησης και ανταμοιβών για το μέλος.
• 7. Ροπή της ομάδας στον εξτρεμισμό λόγω ανταγωνισμού με άλλες ομάδες με στόχο τη «διεκδίκηση» της ίδιας βάσης συμπαθούντων: πιθανότητα διομαδικής βίας εντός του ευρύτερου κινήματος κοινών διεκδικήσεων.
• 8. Ροπή της ομάδας στον εξτρεμισμό ως μορφή ανταγωνισμού με την κρατική εξουσία ή «η πύκνωση μιας μικρής κρίσιμης μάζας»: η εξουσιαστική βία ενάντια σ’ ένα ευρύτερο κίνημα διεκδίκησης οδηγεί στην αποκοπή και διαμόρφωση μιας μικρής ομάδας με βίαιη αντεκδικητική δράση.
• 9. Ροπή της ομάδας στον εξτρεμισμό ως αποτέλεσμα ενδοομαδικής σύγκρουσης: πιθανός ρόλος ενδοομαδικής πίεσης για συμμόρφωση, δυναμική διάσπασης, «εμφύλιος» βίαιος ανταγωνισμός.
• 10. Μαζική ροπή στον εξτρεμισμό λόγω ανταγωνισμού με μια εξωομάδα: η εξωτερική επίθεση ως παράγοντας αύξησης της ενδοομαδικής συνοχής, εξιδανίκευσης του ηγέτη και εξιδανίκευσης των ιδεωδών της ομάδας και συνεπώς της χρήσης βίας για την υποστήριξή τους.
• 11. Μαζική ροπή στον εξτρεμισμό λόγω ανταγωνισμού με μια εξωομάδα - Ο ρόλος του μίσους: δι-ομαδική σύγκρουση στο συμβολικό επίπεδο, ενίσχυση προκατάληψης και στερεοτύπων, ανάδυση ουσιοποιητικών πεποιθήσεων –«αποανθρωποποίηση» του εχθρού και ενεργοποίηση εναντίον του έντονων αρνητικών συναισθημάτων οργής και περιφρόνησης ως βάση «ηθικής αποδέσμευσης» για την προσφυγή σε ακραία βία.
• 12. Μαζική ροπή στον εξτρεμισμό λόγω ανταγωνισμού με μια εξωομάδα - Η καταλυτική εικόνα του «μάρτυρα»: κοινωνική κατασκευή και εξιδανίκευση του «νεκρού ήρωα» ως προτύπου του αξιόπιστου και απόλυτα συνεπούς υπηρέτη ύψιστων αξιών.

Πάσα ομοιότης των παραπάνω με πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις της εγχώριας και διεθνούς πρόσφατης και απώτερης ιστορίας απλώς…δεν είναι τυχαία.

(1) McCauley, C., & Moskalenko, S. (2008). Mechanisms of political radicalization: Pathways towards terrorism. Terrorism and Political Violence, 20, 415-433.

*αναπληρωτής καθηγητής Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου