Η άνοδος του ISIS και οι βομβαρδισμοί της Συρίας από την Δύση με σκοπό την εξόντωσή του δημιούργησαν προσφυγικές ροές από ανθρώπους που αφήνουν πίσω τα υπάρχοντα και τις ζωές τους, προφανώς με σκοπό να επιβιώσουν.
Το χτύπημα στο Παρίσι στις 13 Νοέμβρη αναζωπήρωσε την ρητορική που εξισώνει τους απανταχού Μουσουλμάνους με τρομοκράτες, ενώ παράλληλα η καταάσταση έκτακτης ανάγκης που επικρατεί στην Γαλλία έδωσε αυτομάτως το δικαίωμα στις αρχές να παρεμβαίνουν ανεμπόδιστα και να ελέγχουν οποιονδήποτε θεωρούν απειλή.
Στην Αμερική, ο γελωτοποιός Donald Trump έχει γίνει επικίνδυνος, αφού χαρακτήρισε τους Μουσουλμάνους ως απειλή για την Αμερικανική συνοχή και ασφάλεια, ενώ ζήτησε την απέλαση και απαγόρευση της ύπαρξής τους στην ήπειρο (1).
Παράλληλα έκαναν και την εμφάνιση τους ψυχολογικές-ψυχαναλυτικές ερμηνείες, σε μια προσπάθεια να εξηγήσουν την ψυχολογία όσων στρατολογούνται στο ISIS.
Σε ένα πρόσφατο δημοσιευμένο άρθρο (2) καθηγητή Κοινωνικής Ψυχιατρικής αναφερόμενο στον ψυχολογικό κόσμο των τρομοκρατών, διαβάζουμε μεταξύ άλλων πως: «Ο φανατισμός, όπως και το κακό, είναι αυτό που αποτελεί σε όλους μας το πιο οικείο και το πιο ανοίκειο κομμάτι του εαυτού μας», ενώ παράλληλα «ο φανατικός απεχθάνεται τη ματιά στον εσωτερικό του κόσμο, απεχθάνεται τη σκέψη, την κριτική, τον αναστοχασμό, την αλλαγή».
Συνεχίζοντας, ο συγγραφέας αναφέρει πως «η φονταμενταλιστική ισλαμική ιδεολογία βρίσκει γόνιμο έδαφος για προσηλυτισμό σε προσωπικότητες που είναι ευάλωτες και δυσλειτουργικές, όπως οι νέοι άνδρες και γυναίκες που πάσχουν από οριακή ή αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας».
Ο φανατισμός ορίζεται λοιπόν ως ένα ατομικό χαρακτηριστικό, αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρωπίνου εαυτού του, το οποίο μετατρέπει τους κατά τα άλλα λογικούς ανθρώπους σε άλογα όντα που απεχθάνονται την λογική σκέψη, την κριτική και τον αναστοχασμό πάνω στις δράσεις τους.
Αντιστοίχως, η συμμετοχή στο ISIS ορίζεται με όρους ψυχοπαθολογίας, οι συμμετέχοντες περιγράφονται ως πάσχοντες από κάποια ψυχολογική διαταραχή προσωπικότητας που τους καθιστά δυσλειτουργικούς και επικίνδυνους, ενώ το πολιτικό υπόβαθρο που οδηγεί σε εξτρεμιστικές συμπεριφορές αγνοείται.
Σε αντίθεση με ενδογενείς, ατομικιστικές ψυχολογικές εξηγήσεις της τρομοκρατίας, έχει πραγματοποιηθεί και κοινωνικοψυχολογική έρευνα που στρέφει το βλέμμα στην επιφάνεια, η οποία προσφέρει πιο γόνιμες εξηγήσεις για την τρομοκρατία και την ριζοσπαστικοποίηση (“radicalization”), αναγνωρίζοντας παράλληλα το αντιστοιχο πολιτικό πλαίσιο.
Η Θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας (3), μια από τις βασικές θεωρίες της Κοινωνικής Ψυχολογίας, υποστηρίζει πως οι άνθρωποι ορίζουν τους εαυτούς τους βάσει των ομάδων στις οποίες ανήκουν, ενώ υιοθετούν συμπεριφορές που συμφωνούν με αυτές της εκάστοτε ομάδας.
Κάποιος λοιπον μπορεί να είναι Γερμανός, Μουσουλμάνος και ποδοσφαιρόφιλος, ενώ η συμπεριφορά που θα ακολουθήσει το άτομο εξαρτάται από την ταυτότητα που επικρατεί κάθε στιγμή: στο γήπεδο κάποιος βλέπει τον εαυτό του μάλλον ως φίλαθλο παρά ως Χριστιανό, και υιοθετεί συμπεριφορά που συμβαδίζει με αυτή των υπόλοιπων φιλάθλων.
Παράλληλα, οι ταυτότητες που έχουμε μπορεί να είναι πολύ στενές ή ευρύτερες.
Για παράδειγμα, η ελληνική εθνική ταυτότητα περιέχει όλους τους Έλληνες αλλά αποκλείει ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων, ενώ αντιθέτως το να ορίζει κανείς τον εαυτό του ως άνθρωπο αυτομάτως εμπεριέχει οποιονδήποτε άνθρωπο, ανεξαρτήτως εθνικότητας.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο είναι που η πολιτική καθώς και η πολιτική ρητορική παίζουν βασικότατο ρόλο στον τρόπο που απεικονίζουν και κατασκευάζουν την πραγματικότητα, κινητοποιώντας διαφόρων ειδών συμπεριφορές.
Κοινώς, η πολιτική ρητορική έχει την δυνατότητα να διαχωρίζει τον κόσμο σε «εμάς» και «αυτούς», προσάπτοντας θετικά αρνητικά χαρακτηριστικά στην εκάστοτε ταυτότητα «ημών» και των «άλλων».
Όταν λοιπόν η Μουσουλμανική ταυτότητα εξισώνεται με αυτή των τρομοκρατών, τότε οι «άλλοι» αυτομάτως γίνονται επικίνδυνοι για «εμάς» και το κοινό καλό, ενώ παράληλλα κινητοποιούνται συμπεριφορές με σκοπό να περιορίσουν την απειλή, όπως η απέλαση των Μουσουλμάνων που ζητά ο Τραμπ και τα φασιστικά πογκρόμ της Χρυσής Αυγής.
Αντιθέτως, η κατηγοριοποίηση ανθρώπων ως μέρος του «εμείς» είναι δυνατόν να προκαλέσει συμπεριφορές αλληλεγγύης, βοήθειας και προσφοράς, ακριβώς επειδή προσφέρεται βοήθεια σε μέλη της δικής μας ομάδας (4).
Επιστρέφοντας στο αρχικό ερώτημα, θα αναρωτιέται κανείς ποια η σχέση των παραπάνω με την στρατολόγηση ανθρώπων στον ISIS και την ριζοσπαστικοποίηση.
Ο απόστρατος στρατηγός Stanley McChrystal ανέφερε πως: «Αν η Δύση βλέπει το Ισλαμικό Κράτος ως ένα στερεοτυπικό γκρουπ ψυχοπαθών δολοφόνων, τότε ο ελλοχεύει ο δραματικός κίνδυνος να τους υποτιμήσουμε» (5).
Παράλληλα, ο ανθρωπολόγος Scott Atran αναφέρει πως: «δεν υπάρχουν «παράλογοι τρομοκράτες, μα η αλήθεια είναι πολύ χειρότερη» (6).
Εϊναι χαρακτηριστικό πως σε αντίθεση με ψυχαναλυτικές ερμηνείες, κοινωνικοψυχολογικά ευρήματα έχουν δείξει πως οι τρομοκράτες δεν έχουν αποκλίνουσες προσωπικότητες, αλλά αντιθέτως είναι πολύ πιο υγειείς από τον μέσο όρο, με την εξήγηση να είναι απλούσταση: για να είναι κάποιος καλός τρομοκράτης, πρέπει να είναι λογικός, πειθαρχημένος, εγκρατής και πνευματικά υγιής για να φέρει εις πέρας την αποστολή του (7).
Πρέπει λοιπόν το βλέμμα μας να στραφεί στα αίτια που οδηγούν ψυχικά υγιή άτομα να λάβουν μέρος σε τρομοκρατικές οργανώσεις και επιθέσεις, και η εξήγηση δεν είναι δυνατή εκτός του πολιτικού πλαισίου.
Άλλες έρευνες έχουν δείξει πως οι παράγοντες που καθορίζουν την ριζοσπαστικοποίηση είναι η προσωπική αβεβαιότητα που επικρατεί – και ιδιαίτερα εν μέσω κοινωνικοπολιτικών εντάσεων –, η αντιλαμβανόμενη αδικία, η στοχοποίηση αθώων μεμονωμένων ανθρώπων και ομάδων, η προσλαμβανόμενη απειλή που νιώθει κάποιος για την ομάδα που ανήκει, καθώς και η περιθωριοποίηση και οι διακρίσεις στις χώρες υποδοχής (8,9).
Τέλος, την ανάληψη ακραίων συμπεριφορών μπορεί να επηρεάσει η μη αναγνώριση της αξίας, η έλλειψη σεβασμού και η ταπείνωση (10).
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι παραπάνω παράγοντες (οι οποίοι δεν είναι εξαντλητικοί) είναι δυνατόν να προκαλέσουν σύσφιξη των δεσμών μεταξύ των ατόμων που αποτελούν την εκάστοτε ομάδα, ωθώντας τους στην ανάληψη εξτρεμιστικής δράσης προς αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος με κάθε μέσο.
Η Δύση με τους πολέμους δημιουργεί πρόσφυγες, τους οποίους εν τέλει δεν δέχεται στα εδάφη της, μα τους αποκλείει ως «άλλους», στερόντας τους την αποδοχή και την αφομοίωση στις κοινωνίες κάθε χώρας, με συχνό φυσικό επακόλουθο την αρνητική τους στάση απέναντι στα κράτη της Δύσης.
Αντιθέτως, αυτό που προσφέρει το ISIS είναι η αίσθηση της κοινότητας και του ανήκειν, η αποδοχή και η ενότητα απέναντι σε έναν κοινό σκοπό. Δεν είναι τόσο το Κοράνι και τα θρησκευτικά κυρήγματα, αλλά η συμμετοχή σε μια ενωμένη ομάδα με ανώτερο σκοπό την εναντίωση στην Δύση που τους στέρησε ένα βιώσιμο μέλλον και τους απέκλεισε, μην αναγνωρίζοντας την αξία τους.
Έτσι λοιπόν ταυτοποιείται ως ο κοινός εχθρός, με ηθική αποστολή της ομάδας την κατάρριψή της.
Για τους παραπάνω λόγους, είναι προφανές πως η συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση δεν αποτελεί ένδειξη ψυχοπάθειας, αλλά μια λογική, αιτιολογημένη δράση με πολιτικό υπόβαθρο.
Όσο οι βομβαρδισμοί συνεχίζονται, υπάρχει η περίπτωση περισσότεροι άνθρωποι να στρατολογηθούν στον ISIS, και θα είναι μια λογική αντίδραση, ενώ ο αποκλεισμός και η στιγματοποίηση προκαλούν μεγαλύτερη δυσαρέσκεια και ενισχύουν το Ισλαμικό Κράτος.
Ένας από τους τρόπους αποδυνάμωσής του ISIS και της στρατολόγησης νέων μελών είναι η αποδοχή των μεταναστών ως συστατικό στοιχείο του «εμείς», καθώς και η μαζική κινητοποίηση απέναντι σε ακροδεξιές πρακτικές που στοχοποιούν και διαιρούν τον κόσμο σε «εμάς» και «αυτούς» με όρους που εξυπηρετούν τις εκάστοτε Δυτικές πολιτικές.
Η κλασσική ψυχολογία έκανε αρκετή ζημιά στο παρελθόν δικαιολογόντας την δουλεία στην Αμερική του 18ου αιώνα και την ευγονική.
Καλό θα ήταν λοιπόν στην προκειμένη περίπτωση να μην υπάρξει η συμβολή του κλάδου στην εξήγηση της τρομοκρατίας με τρόπους που αγνοούν το πολιτικό υπόβαθρο που συμβάλλει στην ανάληψη τρομοκρατικών δράσεων, τοποθετόντας την ευθύνη σε μεμονωμένα ατομα, μιας και ευδοκιμεί ο κίνδυνος να στοχοποιηθούν ολόκληρες ομάδες που μοιράζονται κάποια κοινή ταυτότητα.
Οι δράσεις και οι αντιδράσεις που διαμορφώνουν τον κόσμο μας παρακινούνται τις περισσότερες φορές από πολιτικές αιτίες, και θα ήταν λοιπόν χρήσιμο οι συγκεκριμένοι παράγοντες να λαμβάνονται σοβάρά υπόψην πριν από κάθε προσπάθεια ερμηνείας κοινωνικών φαινομένων.
*διδακτορικός ερευνητής κοινωνικής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Sussex της Αγγλίας - Επιστημονική επιμέλεια: Νίκος Μποζατζής
Βιβλιογραφία
1. news247.gr/eidiseis/kosmos/diethnis-politiki
6. www.theguardian.com/commentisfree
7. Andrew, S. (2008). Exploring the psychological processes of Jihadi radicalisation. European Journal of Criminology, 5(1).
8. Doosje, B., Loseman, A., & Bos, K. (2013). Determinants of radicalization of Islamic youth in the Netherlands: Personal uncertainty, perceived injustice, and perceived group threat. Journal of Social Issues, 69(3), 586-604.
9. McCauley, C., & Moskalenko, S. (2008). Mechanisms of political radicalization: Pathways toward terrorism. Terrorism and Political Violence, 20(3), 415-433.
10. Blackwood, L., Hopkins, N., & Reicher, S. (2015). Turning the Analytic Gaze on “Us”. European Psychologist.
Σχόλια
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας