Οι Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών μπροστά σε καθοριστικές αποφάσεις

Ανάμεσα σε παγκόσμιες αναταραχές και τοπικές κρίσεις, το φετινό συνέδριο «Φιλανθρωπία 2.0» του HIGGS για την Κοινωνία των Πολιτών (ΚτΠ) περιστράφηκε γύρω από το θέμα της οικονομικής βιωσιμότητας. Η επιλογή αυτή που, σημειωτέον, έγινε από τους ίδιους τους φορείς αντανακλά τις αγωνίες της καθημερινότητας των ίδιων των οργανώσεων, πρωτίστως των μικρομεσαίων. Ιδωμένη από μία άλλη σκοπιά όμως, η επιλογή του θέματος αντανακλά τη δυσκολία του τρίτου τομέα στην Ελλάδα να «συνομιλήσει» με τις διεθνείς προκλήσεις των καιρών και να σταθεί διεκδικητικά απέναντι στις παθογένειες του εγχώριου συστήματος.

Συντελείται μία παγκόσμιας κλίμακας συρρίκνωση, μου εξηγούσε στο πλαίσιο μιας φιλικής συζήτησης ο διευθυντής ενός γνωστού οργανισμού που ασχολείται με το προσφυγικό. Η επιλογή Tραμπ να τερματίσει εν μια νυκτί το ανθρωπιστικό πρόγραμμα των Ηνωμένων Πολιτειών δεν επηρεάζει μόνο τους φορείς που επωφελούνταν από το πρόγραμμα. Λειτουργεί σαν ντόμινο που καθορίζει τις επιλογές και την ατζέντα όλων των χρηματοδοτών -δημόσιου και ιδιωτικού συμφέροντος- επί το ασφαλέστερο, κατ’ ουσίαν επί το συντηρητικότερο. Τι αποτελεί όμως ασφαλή επιλογή σε ένα διεθνές τοπίο όπου η παγκόσμια ειρήνη κρέμεται από μια κλωστή, η Ακροδεξιά προαλείφεται να κυβερνήσει (ή κυβερνά) και η κλιματική κρίση απειλεί να καταστήσει όλες τις υπόλοιπες συζητήσεις άνευ περιεχομένου; Είμαστε άραγε σε ετοιμότητα να αγκαλιάσουμε την πολυπλοκότητα και την αμφισημία των σύγχρονων προβλημάτων, να αποδεχτούμε το ρίσκο και τις αντιφάσεις και να δημιουργήσουμε αντίστοιχα εργαλεία αντιμετώπισης στη βάση κοινών συμφερόντων μεταξύ οργανώσεων και χρηματοδοτών; Δυστυχώς, σε ελάχιστο βαθμό.

Μονάχα μία μικρή μειονότητα διεθνών ιδρυμάτων και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού δείχνουν να κατανοούν και να αποδέχονται τη βαρύτητα του προνομίου τους και να είναι διατεθειμένα να πάρουν ρίσκα ενόψει της παγκόσμιας εμβέλειας και της τεράστιας πιεστικότητας των σύγχρονων προβλημάτων. Αντίθετα, η μεγάλη μερίδα των φορέων που χρηματοδοτούν την κοινωνία των πολιτών δεν έχει κάνει αυτό το άλμα εμπιστοσύνης το οποίο θα οδηγούσε στην απομάκρυνση από τα τυπικά μοντέλα χρηματοδότησης βραχυχρόνιων σχεδίων (projects), στην επιδίωξη άμεσων και μετρήσιμων αποτελεσμάτων. Στο πλαίσιο αυτό οι οργανώσεις εγκλωβίζονται στην υλοποίηση προκαθορισμένων δραστηριοτήτων που δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Αυτός είναι ο κανόνας και στην Ελλάδα. Αντίθετα, η χρήση πιο ευέλικτων και προσαρμόσιμων μοντέλων χρηματοδότησης για την κάλυψη πάγιων, λειτουργικών ή αναπτυξιακών αναγκών θα μπορούσε να βοηθήσει τις οργανώσεις να εξελίξουν τις εσωτερικές τους δομές, να αναπτύξουν αντανακλαστικά και τεχνογνωσία που θα τις καθιστούσε έναν καθοριστικό δρώντα στη διαμόρφωση των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων.

Επιστρέφοντας στα του συνεδρίου, οι οργανώσεις και τα ιδρύματα, ο βασικός κορμός των συμμετεχόντων, συνομίλησαν σε ένα πεδίο που είναι περισσότερο ευχερές για τις συγκεντρωτικές ή/και επεκτατικές δομές της πολιτικής εξουσίας και του νεοφιλελεύθερου οικονομικού μοντέλου παρά για την κοινωνία των πολιτών. Στο πλαίσιο αυτό, οι οργανώσεις φάνηκε να αποδέχονται τον ρόλο των παρόχων υπηρεσιών που αναλογούν στο κράτος. Σε ό,τι αφορά το κράτος, δικαίως! Η ρητή ή άρρητη ανάθεση κρατικών υπηρεσιών κοστίζει φτηνότερα, μια και συνήθως βασίζεται σε αποικιοκρατικού τύπου συμφωνίες (όπου υπάρχουν), επισφαλείς συνθήκες εργασίες και ατελείωτες προσπάθειες συγχρηματοδότησης από τη μεριά των οργανώσεων. Ταυτόχρονα, οι ΟΚοιΠ αποτελούν μία σχετικώς αδύναμη ως προς τη δημόσια παρουσία της κατηγορία δρώντων στους οποίους μπορεί, αναπάντητα, να καταλογίσει οποιοδήποτε λάθος ή αστοχία αν τα πράγματα πάνε στραβά.

Η θέση του Γιούργκεν Χάμπερμας από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 παραμένει εύστοχη και επίκαιρη. Η Κοινωνία των Πολιτών είναι ένας χώρος ο οποίος αποικείται, έλεγε, από το κράτος και την αγορά, λαμβάνοντας τα χαρακτηριστικά που αυτές οι δυνάμεις επιβάλλουν. Τοποθετούμενη σε ένα πλαίσιο έξωθεν κατασκευασμένο, η ΚτΠ είναι καταδικασμένη να μιλάει τη γλώσσα των παραπάνω συστημάτων σαν να πρόκειται για τους «νόμιμους ιδιοκτήτες» της δημόσιας σφαίρας. Αυτή είναι η μία όψη του νομίσματος. Η άλλη είναι ότι αποδεχόμενη τους όρους του παιχνιδιού, υιοθετώντας τον λόγο των συστημάτων εξουσίας προκειμένου να επιβιώσει και να συνεχίσει να παρέχει τις χρήσιμες υπηρεσίες του, ο τρίτος τομέας αποξενώνεται ολοένα από τον κόσμο που στέκεται απέναντι σε αυτά τα συστήματα. Αυτό οδηγεί σε συρρίκνωση του μετασχηματιστικού δυναμικού αλλά τοποθετεί και τις οργανώσεις σε ένα σπιράλ εξάρτησης με τους δρώντες της αγοράς και του κράτους.

Οι φορείς της ΚτΠ, προκειμένου να είναι χρήσιμοι στη διαδικασία κοινωνικού μετασχηματισμού, κι όχι απλά βιώσιμοι, οφείλουν να επενδύσουν στην ανάπτυξη των οργανωσιακών τους δυνατοτήτων, στην ενίσχυση των αντιστάσεών τους και στη δυνατότητα άρθρωσης πολιτικού λόγου. Ομολογουμένως, σε ένα σύστημα το οποίο προτεραιοποιεί την παροχή υπηρεσιών έναντι της συστημικής αλλαγής αυτό πιο εύκολα λέγεται παρά γίνεται πράξη. Παρ’ όλα αυτά, η ενίσχυση της μακροπρόθεσμης σκέψης και η επένδυση στην ανθεκτικότητα -οργανωσιακή και οικονομική- αποτελεί μέρος εκείνης της αυτενέργειας (agency) στην οποία οι κοινωνίες προσβλέπουν προκειμένου να εμπιστευτούν και να εμπνευστούν από τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Αντίστοιχα, αναλογεί στα χρηματοδοτικά ιδρύματα να πάρουν το ρίσκο της σύγκρουσης με τον ενσωματωμένο συντηρητισμό τους και με διοικητικά συμβούλια που ενδεχομένως στερούνται κοινωνικής γείωσης. Να χρηματοδοτήσουν την έρευνα, τη συνηγορία, την ανάλυση αντικτύπου, υπηρεσίες που θα βοηθήσουν τις οργανώσεις να δυναμώσουν τα θεμέλιά τους και να γίνουν πρώτα κοινωνικά βιώσιμες και, δευτερευόντως, οικονομικά βιώσιμες.

* Συνιδρυτής της Inter Alia & αντιπρόεδρος της Ενωσης Μικρομεσαίων ΟΚοιΠ