Ο μιλιταρισμός και ο προστατευτισμός έχουν μπει για καλά στην καθημερινότητά μας με την εφιαλτική πραγματικότητα των πολέμων, τα αναγγελλόμενα τεράστια εξοπλιστικά προγράμματα και τους δασμούς του Τραμπ. Συνδέονται μεταξύ τους; Ναι, έχουν απαντήσει οι επιφανείς μαρξιστές στο παρελθόν, ιδιαίτερα πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ήρθαν αντιμέτωποι με τα ίδια φαινόμενα. Στο παρόν σημείωμα θα ρίξουμε μια ματιά στις επίκαιρες αυτές θέσεις τους.Είναι ευρέως γνωστό ότι οι Μαρξ και Ενγκελς είχαν ταχτεί υπέρ του ελεύθερου εμπορίου και εναντίον του προστατευτισμού. Ο Μαρξ πήρε αυτή τη θέση στον διάσημο λόγο του στις Βρυξέλλες το 1848. Επιχειρηματολόγησε ότι το ελεύθερο εμπόριο διασφάλιζε μια πιο ελεύθερη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που θα έφερνε ταχύτερα στο προσκήνιο την αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Δεκαετίες αργότερα, το 1888, ο Ενγκελς, προλογίζοντας την αμερικανική έκδοση του λόγου του Μαρξ, επανέλαβε το ίδιο επιχείρημα.
Ωστόσο οι Μαρξ και Ενγκελς ζώντας στην εποχή του ελεύθερου ανταγωνισμού, όταν ο μιλιταρισμός δεν είχε αναπτυχθεί σημαντικά, δεν εξέτασαν αν ο προστατευτισμός συνδέεται με τους εξοπλισμούς. Αυτό το ερώτημα το έθεσαν και το απάντησαν καταφατικά οι μαθητές τους Λένιν, Λούξεμπουργκ, Τρότσκι και Μπουχάριν στην εποχή του ιμπεριαλισμού, όταν το μονοπώλιο αντικατέστησε τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Ολοι τόνισαν ότι οι εμπορικοί πόλεμοι ενίσχυαν τον εθνικισμό και τη γενική τάση της νέας εποχής προς την αντίδραση και τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Σε αυτό το πλαίσιο ο καθένας ανέδειξε συγκεκριμένες όψεις αυτών των εξελίξεων.
Η Λούξεμπουργκ στη «Συσσώρευση του Κεφαλαίου» εκτίμησε ότι ο ρόλος του προστατευτισμού στην ενδυνάμωση της εγχώριας βιομηχανίας είχε εξαντληθεί και ότι ο τελευταίος συνδεόταν τώρα με την προστασία παρωχημένων βιομηχανικών μεθόδων και τον μιλιταρισμό. «Η επαναφορά», τόνισε, «των προστατευτικών δασμών έγινε στη Γερμανία καθώς και στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Ρωσία, μαζί και προς το συμφέρον της επέκτασης των ενόπλων δυνάμεων».
Ο Μπουχάριν στο «Ο Ιμπεριαλισμός και η Παγκόσμια Οικονομία» εντόπισε τον ρόλο του προστατευτισμού ως μέσου με το οποίο οι μονοπωλιακές ελίτ κυριαρχούν στις αγορές εξοντώνοντας τους ανταγωνιστές τους: «Ο χαρακτήρας της τιμολογιακής πολιτικής έχει υποστεί ολική μεταμόρφωση. Οι παλιοί τελωνειακοί δασμοί είχαν ως στόχο την άμυνα. Οι σημερινοί τελωνειακοί δασμοί στοχεύουν στην επιθετικότητα».
Ο Τρότσκι σε ένα άρθρο του για την ευρωπαϊκή ενοποίηση το 1929 επισήμανε επίσης την παραλληλία ανάμεσα στην αύξηση των δασμών και των εξοπλισμών στην Ευρώπη του μεσοπολέμου: «Για να υπερασπιστούν τα δασμολογικά τείχη, τα οποία έχουν αναπτυχθεί αδιάκοπα από τον [πρώτο παγκόσμιο] πόλεμο, στέκονται οι εθνικοί στρατοί που έχουν επίσης αυξηθεί πάνω από το προπολεμικό επίπεδο».
Τέλος, ο Λένιν στο «Η Κατάρρευση της Δεύτερης Διεθνούς» συνέδεσε στενά τον προστατευτισμό με τον μιλιταρισμό, την αποικιοκρατία και τη μονοπωλιακή επέκταση. Κριτικάροντας μάλιστα τον Κάουτσκι, απέκλεισε μια επιστροφή στο ελεύθερο εμπόριο μελλοντικά, καθώς δεν έμεναν πλέον αδιάθετες περιοχές ώστε η κάθε ιμπεριαλιστική δύναμη να έχει ένα ελεύθερο πεδίο επέκτασης. Η τελευταία πρόβλεψη δεν επιβεβαιώθηκε πλήρως. Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991 έδωσε στον ιμπεριαλισμό μια ευρύτερη αρένα κάνοντας δυνατή την επιστροφή στο ελεύθερο εμπόριο στην ανοδική φάση της παγκοσμιοποίησης, όταν υπήρχε χώρος για όλους. Ωστόσο μετά την παγκόσμια κρίση του 2007 ο προστατευτισμός άρχισε εκ νέου να γίνεται αναγκαίος για τις αστικές τάξεις. Η πολιτική του Τραμπ, ανεξάρτητα από τις αφορμές και τις όχι τυχαίες παλινδρομήσεις της -η συνύφανση των οικονομιών δεν επιτρέπει τη γενίκευση των δασμών πριν επιτευχθεί μια απεξάρτησή τους, εξ ου και ο Ντούγκιν, διακαής θιασώτης των δασμών και του μιλιταρισμού, μιλά για «αποσύνδεση»-, έχει έτσι ρίζες στις πραγματικές τάσεις της παρούσας περιόδου.
Δεν έχουν καθόλου δίκιο λοιπόν οι ανερμάτιστοι δογματιστές του ΚΚΕ, όταν βεβαιώνουν ότι «το δίλημμα “ελεύθερο εμπόριο ή προστατευτισμός” […] δεν αφορά τα συμφέροντα της εργατικής τάξης»(1). Το χάος και η ύφεση που φέρνει ο προστατευτισμός, ο ρόλος του ως ντόπας για τον μιλιταρισμό, τον εθνικισμό και την αντίδραση –όλα αυτά δεν είναι καθόλου αδιάφορα. Η στροφή στον προστατευτισμό καταδεικνύει τελικά τη βαθιά σήψη του καπιταλισμού, που απειλεί την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.
Σημειώσεις
1. Ιδεολογική Επιτροπή της Κ.Ε. του ΚΚΕ, «Η αστική “αντιμνημονιακή” γραμμή και ο ρόλος του οπορτουνισμού», komep.gr.
*Συγγραφέας και αρθρογράφος
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας