Ο διακεκριμένος βιολόγος Edward Osborne Wilson είχε κάποτε πει:
«Το πραγματικό πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι το εξής: διαθέτουμε παλαιολιθικά συναισθήματα, μεσαιωνικούς θεσμούς και θεϊκή τεχνολογία».
Σύμφωνα με τη σύγχρονη βιολογία, η ύπαρξή μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με αρχέγονες εξελικτικές δυνάμεις. Οι εγκεφαλικές μας δομές, οι συναισθηματικές αντιδράσεις και οι βασικές μας ορμές έχουν σφυρηλατηθεί μέσα από αμέτρητες γενιές. Ωστόσο, σήμερα καλούμαστε να διαχειριστούμε τεχνολογίες που εξελίσσονται με ιλιγγιώδη ρυθμό, δημιουργώντας μια επικίνδυνη απόκλιση μεταξύ της βιολογικής μας κληρονομιάς και των σύγχρονων δυνατοτήτων μας.
Αυτή η αναντιστοιχία μεταξύ εξελιγμένων ενστίκτων και σύγχρονων περιβαλλόντων έχει συχνά τραγικές συνέπειες όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στη φύση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο σκαντζόχοιρος. Το αρχέγονο αμυντικό ένστικτό του τον ωθεί να κουλουριάζεται όταν αισθάνεται απειλή, μια στρατηγική που κάποτε ήταν αποτελεσματική απέναντι στα αρπακτικά. Σήμερα, όμως, αυτή η έμφυτη αντίδραση αποδεικνύεται μοιραία στους αυτοκινητόδρομους, καθώς παραμένει ακίνητος μπροστά σε επερχόμενο όχημα.
Αντίστοιχα, η έντονη επιθυμία μας για τροφές πλούσιες σε λιπαρά και ζάχαρη, η οποία κάποτε επέτρεψε στους προγόνους μας να επιβιώσουν σε περιβάλλοντα με περιορισμένους πόρους, στρέφεται σήμερα εναντίον μας. Σε έναν κόσμο πλημμυρισμένο από επεξεργασμένες τροφές, αυτή η αρχέγονη ορμή συμβάλλει στην εξάπλωση της παχυσαρκίας και των συναφών προβλημάτων υγείας.
Η διορατικότητα του Wilson αντικατοπτρίζει με αξιοσημείωτη ακρίβεια αυτό το ουσιώδες παράδοξο. Τα «παλαιολιθικά» μας ένστικτα εκφράζονται μέσα από παρορμητικές αντιδράσεις σε απειλές και από γνωστικές προκαταλήψεις. Αυτά που κάποτε μας προστάτευαν ως κυνηγούς - τροφοσυλλέκτες, τώρα, σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό, συχνά μας οδηγούν σε μη λογικές αποφάσεις. Οι «μεσαιωνικοί θεσμοί» μας, όπως τα νομικά και εκπαιδευτικά συστήματα, δυσκολεύονται ολοένα και περισσότερο να ανταποκριθούν στις παγκόσμιες προκλήσεις που επιφέρει η εποχή της στιγμιαίας επικοινωνίας και της ραγδαίας τεχνολογικής εξέλιξης. Παράλληλα, η «θεϊκή τεχνολογία» μας, από τα πυρηνικά όπλα έως τη γενετική μηχανική και την τεχνητή νοημοσύνη, μας παρέχει πρωτοφανή δύναμη να διαμορφώσουμε τον κόσμο μας, είτε προς όφελος, είτε προς όλεθρο.
Αυτό το εξελικτικό χάσμα γεννά μια σειρά δυσεπίλυτων προβλημάτων. Οι αρχέγονες προκαταλήψεις μας, ενισχυμένες από αλγόριθμους κοινωνικών δικτύων που προωθούν την πόλωση και την παραπληροφόρηση, βαθαίνουν τις κοινωνικές διαιρέσεις. Οι θεσμοί μας, δέσμιοι πολλές φορές παραδοσιακών διαδικασιών και κοντόφθαλμης σκέψης, αγωνίζονται να αντιμετωπίσουν υπαρξιακές απειλές, όπως η κλιματική αλλαγή ή τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης.
Ισως το πιο ανησυχητικό από όλα είναι ο εκρηκτικός συνδυασμός πρωτόγονων συναισθηματικών αντιδράσεων που κατευθύνουν όλο και πιο ισχυρές τεχνολογίες. Αυτό το παράδοξο και οι επικίνδυνες συνέπειές του γίνονται οδυνηρά ξεκάθαρα όταν εξετάσουμε τους τελευταίους αιώνες. Την ίδια στιγμή που έχουμε αξιοποιήσει την τεχνολογία για να αυξήσουμε δραματικά το προσδόκιμο ζωής μέσω της ιατρικής προόδου, οδηγούμενοι από φόβο, επιθετικότητα και άλλες πρωτόγονες συναισθηματικές παρορμήσεις, έχουμε επίσης αναπτύξει όπλα ικανά να αφανίσουν ολόκληρη την ανθρωπότητα μέσα σε λίγα λεπτά.
Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η εξελικτική μας κληρονομιά δεν εξαντλείται στην επιθετικότητα και τον φόβο. Αντιθέτως, κληροδοτούμαστε με βαθιά ριζωμένες τάσεις αλληλεγγύης, συνεργασίας και συλλογικής δράσης για την επίλυση προβλημάτων. Αυτά τα κοινωνικά ένστικτα, που επέτρεψαν στους προγόνους μας να αναπτύξουν βιώσιμες κοινωνίες αλληλοϋποστήριξης, αποτελούν ίσως την πιο σημαντική ελπίδα μας για την επιβίωση του ανθρωπίνου είδους.
Η πρόοδος δεν θεμελιώνεται αποκλειστικά στην καινοτομία, αλλά απαιτεί πλήρη επίγνωση της εξελικτικής κληρονομιάς μας και των εγγενών περιορισμών της. Αν επενδύσουμε με συνέπεια στις θετικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης, συγκρατώντας παράλληλα τις καταστροφικές παρορμήσεις, ίσως καταφέρουμε να γεφυρώσουμε το επικίνδυνο χάσμα μεταξύ της βιολογικής μας προέλευσης και των σύγχρονων δυνατοτήτων μας.
Δίχως αυτή τη συνειδητή και επίπονη προσπάθεια, διατρέχουμε τον κίνδυνο να καταλήξουμε εξαιρετικά επιδέξιοι κατασκευαστές εργαλείων, αλλά στερούμενοι της σοφίας για την υπεύθυνη χρήση τους. Είναι ένα είδος εξελικτικής παγίδας που πρέπει επειγόντως να αποφύγουμε.
*Αεροναυπηγός μηχανικός με διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης και μέλος της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας του Ηνωμένου Βασιλείου
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας