Διακυβεύσεις δικαιοσύνης της διττής μετάβασης: μεταξύ νομιμοποίησης και αποτελεσματικότητας

Το εν εξελίξει, διεθνώς, εγχείρημα ψηφιακού μετασχηματισμού και πράσινης μετάβασης, έχει εγείρει ζητήματα δικαιοσύνης και συγκλίσεων αυτής της διττότητας. Ωστόσο, ακόμη και μία, ευκταία, συναίνεση ως προς το περιεχόμενο της δικαιοσύνης και των αξιακών προτεραιοτήτων δεν αρκεί. Μείζον ζήτημα αποτελεί και το εύρος και ο τρόπος νομιμοποίησης των συναφών πολιτικών που δύναται να επιτευχθεί. Θα γίνει αποδεκτή από τους πολίτες μία ρύθμιση εμφατικά προερχόμενη από την αγορά, από την εκτελεστική ή δικαστική εξουσία, τις κοινωνικές νόρμες, την τεχνολογική αρχιτεκτονική ως τεχνοντετερμινιστική ‘governance by database’; Κάποιο μείγμα αυτών; Θα επικρατήσει ένας πολυκεντρικός έλεγχος διαβαθμισμένης και διαφανούς λογοδοσίας; Ή αυτοματισμός διαδικασιών  και ‘απομείωση πολυπλοκότητας’ στη βάση της αποτελεσματικότητας (efficiency)? Στο σύμπλοκο δίπολο green και digital την αποτελεσματικότητα την προσφέρει ο πόλος της ψηφιακότητας δια των αυτοματισμών της ή το ‘πράσινο’ με τον ωμό ρεαλισμό της απαίτησης για επιβίωση στον πλανήτη; Για παράδειγμα, απλοποιητικοί αυτοματισμοί της εξαπλωνώμενης σε πλείστα όσα πεδία της αγοράς standardization αποτελεί ένα εργαλείο άσκησης πολιτικής  απορρύθμισης ανάγοντάς την σε τεχνολογικοποιημένη ‘κανονιστική συμμόρφωση’ διά της ιδιωτικοποίησης της δυνατότητας ρύθμισης παρακάμπτωντας -υπό το πρόσχημα της τεχνικής- τη διαφανή λογοδοσία, ανάγοντάς την σε Codes of Practice και μεταφέροντάς την από τη δημόσια σφαίρα. Η ευρεία διαδεδομένη τάση αναγωγής των πολιτικών διακυβεύσεων ως ‘δισεπίλυτα προβλήματα’ (wicked problems) είναι ενδεχομένως συνεκτατή μιας τέτοιας τάσης, αποτελώντας συχνά υπεκφυγή του να οριστεί ένα μείζον αίτιο -και άρα στιβαρό κριτήριο προτεραιοποίησης μέτρων και ευθυνών- θεωρώντας τα ‘προβλήματα’ ως εν τέλει άλυτα  ή επιδεχόμενα ισάξιων προτεραιοτήτων επίλυσης. Δημιουργείται ένα έλλειμμα νομιμοποίησης  ως προς την  ως προς τον έλεγχο από τους ενεχόμενους εταίρους και εκτός της τεχνολογίας ή της αγοράς (stake holders) ως προς τις επιπτώσεις και αντίκτυπο αυτής της ρυθμίζουσας standardisation (output legitimacy).

H εμπειρικά ενήμερη από διάφορα ερευνητικά προγράμματα διερεύνησης πολιτικών  απορία μου στηρίζεται σε ένα εμφαίνον, ή έστω εύλογο, σενάριο όπου η ‘επίλυσιμότητα’ (solutionism) των διακυβεύσεων της διττής μετάβασης μπορεί να είναι αποτελεσματική χωρίς να χρειάζεται να είναι ευρέως νομιμοποιημένη. Και εξηγούμαι. Στη συστημική θεωρία περί νομιμοποίησης (Ν. Luhmann), αυτή γίνεται αντιληπτή ως κανονιστικά περιγραφική και όχι αξιακή, αυτοματοποιητική απομείωση πολυπλοκότητας, σχεδόν ομώνυμη της σταθερότητας. Μια τέτοια προτεραιοποίηση δεν απαιτεί από μία Κυβέρνηση  να αξιώνει ότι έχει ένα δικαίωμα στην άσκηση εξουσίας επί των πολιτών. Αντιμετωπίζει την νομιμοποίηση αποφάσεων ως αποδοτική και αποτελεσματική προγραμματιστική επιτέλεση εξαρτώμενων μεταβλητών, ‘προστατεύοντας’ τα συστήματα αποφάσεων από το ‘περιβάλλον’ τους. Ωστόσο, στο εγχείρημα αυτό έχει ασκηθεί κριτική στη βάση του ότι η νομιμοποίηση, ως ευρύτερη της σταθερότητας έννοια, συνδέεται με λογοδοσία της αξίωσης άσκησης εξουσίας στη βάση έλλογης και στη βάση αξιών δικαιολόγησης (justification). Σε αυτή την κατεύθυνση έχει προκριθεί ( Ph. Pettit) μια, αποκαλούμενη  ‘νέο-ρωμαϊκή’, πολιτειακή έννοια πολιτικής νομιμοποίησης στη βάση ελευθερίας ως μη κυριαρχίας και όχι απλώς ως μη παρέμβασης. Εδώ ένας απλόχερος προς τους πολίτες δεσπότης ή ολιγάρχης τυχαίνει να μη κάνει τους πολίτες να υποφέρουν να καταπιέζει ή παρεμβαίνει αλλά κυριαρχεί επ’ αυτών. Κατ’ αυτή την έποψη, δύναται από την άλλη να είναι νομιμοποιημένος στα μάτια μας ένας περιορισμός στα ιδιωτελή συμφέροντα μας ως πολίτες, εμμέσως επωφελής, ενισχυτικός ενός δημόσιου αγαθού. Περιορισμός  τακτά, διαδικασιακά και περιεχομενικά ελέγξιμος δι’ αντιπροσώπων των πολιτών.

Ποιος συγκινησιακός μηχανισμός επιτρέπει να γίνει κάτι τέτοιο αποδεκτό, νομιμοποιημένο στα μάτια των πολιτών; Και δημοκρατικά αποτελεσματικό; Η πολιτικά προσανατολισμένη ψυχαναλυτική έννοια της ευχαρίστησης και απόλαυσης (enjoyment) προσφέρει ενδεχομένως ερμηνευτική βοήθεια. H απόλαυση είναι η ψυχοκοινωνική εκείνη λειτουργία που απορρυθμίζει την ομοιοστατική αρχή της ευχαρίστησης, ως μία επίτασή της και ως άντληση ευχαρίστησης από κάτι που φαίνεται να λειτουργεί ενάντιά της. Υπάρχουν  κατά την άποψή μας δύο κατηγορίες νομιμοποιητικής λογικής της απόλαυσης:

Από τη μία πλευρά, υπάρχουν οι πολίτες που απαρνούνται (disavow) λ.χ. την ψηφιοποίηση της ζωής μας ή την ύπαρξη κλιματικής αλλαγής, θεωρώντας ότι οι πολιτικές επίσπευσης της προσαρμογής (adaptation) τους αποκλείουν, ως ‘εχθρούς του συστήματος’. Θεωρούν ότι η επίσημη θεσμική νομιμοποιητική ‘γραμμή’ λειτουργεί  διά αποκλεισμού της πολιτικής τους ταυτότητας ως αντιπάλων της ‘κλιματικής δικαιοσύνης’. Όχι στη βάση επιχειρημάτων αλλά -θεωρούν- αντλεί μετ’ επίτασης απόλαυση από τον ‘τιμωρητικό’ αποκλεισμό τους. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά του ίδιου συγκινησιακού μηχανισμού, οι ίδιοι οι αρνητές κλίματος απολαμβάνουν κι αυτοί την επίταση ευχαρίστησης του να είσαι εκτός των κλιματικών ρυθμίσεων και της ρύθμισης του συμβολικού κοινωνικού χώρου.  Απολαμβάνουν -αναγκαζόμενοι- την αδυνατότητά τους να ‘χωρέσουν’  σε αυτόν.  Θεωρούν παρτικουλαριστικές τις ρυθμίσεις, αλλά και οι ίδιοι λειτουργούν εν προκειμένω παρτικουλαριστικά. Απολαμβάνουν -ενδεχομένως μνησίκακα- ακριβώς το ότι δεν αναγνωρίζοναι  (non recognition, non validation του συστήματος). Έχουμε νομιμοποίηση διά της αναγωγής του κλιματικού θέματος σε αντιθεση προς έναν εχθρό που πρέπει να εξοστρακιστεί και να αντιμετωπιστεί κυρίως τιμωρητικά. Απλά αυτός ο εχθρός ‘είμαι εγώ, ο αρνητής κλίματος’. 

Από την άλλη πλευρά, η ‘καλή’ νομιμοποίηση απόλαυσης ενέχει ένα στοιχείο του να απολαμβάνεις την καθολικού μοιράσματος του μή-ανήκειν σε κλειστά, αποκλείοντα νομοθετήματα. Έχουμε εδώ νομιμοποίηση διά του εναγκαλισμού, της ενσωμάτωσης των δυσεπίλυτων αντιφάσεων, της κρίσης κλιματικής δικαιοσύνης εν προκειμένω,  προσανατολιζόμενη στην καθολικότητα ως πυξίδα αντιμετώπισης του προβλήματος. Εχουμε μία ισότητα ως προς την καθολικότητα του μη ανήκειν. Η απόλαυση εδώ αναδύεται από την κατοχή προσωρινά της κοινωνικής θέσης αυτού που δεν ταιριάζει (fit) το συμβολικό χώρο του ρυθμιστικού συστήματος, το οποίο αντιπροσωπευει τη συμπεριληπτική ρυθμιστική καθολικότητα.

Λειτουργεί αυτή η προσέγγιση της νομιμοποίησης τόσο στον ψηφιακό μετασχηματισμό όσο και στην πράσινη μετάβαση; Συνάδει με την αποτελεσματικότητα; Θεωρούμε πως είναι αποτελεσματική εν μία ευρεία ευρύτερη του εργαλειακά ορθοπρακτικού homo economicus εννοία. Είναι διττά δίκαιη στο βαθμό που τόσο η ‘ψηφιακότητα’ ενέχει εγγενώς ένα στοιχείο ‘ρεφενέ’ καθολικότητας επειδή απαιτεί μεγάλα δεδομένα και σύμπραξη ομοτίμων για να εξελιχθεί, όσο και το ‘πρόασινο’ -ενδεικτικά, το κλίμα- ενέχει εγγενώς ένα στοιχείο ‘ρεφενέ’ καθολικότητας επειδή συνδέεται με πλανητική επίπτωση. Θα μπορούσε κανείς να βρει μία νομιμοποιητική αναλογία με εκείνη την creative commons license όπου μπορεί ελεύθερα κάποιος να χρησιμοποιήσει -είτε είναι φτωχός είτε μία από τις big 5 πολυεθνικές περί τα ψηφιακά- το λογισμικό που παρήχθη από ομοτίμους, απλά με τον περιορισμό ότι δεν μπορεί κανείς να το  καρπωθεί και να το διαθέσει στην αγορά ως προϊόν του, να το εμπορευθεί αποκλείοντας άλλους ‘συνιδιοκτήτες’, λειτουργώντας ως λαθρεπιβάτης εις βάρος τους. Το αυτό  περί λαθρεπιβάτη ισχύει τόσο ως ψυχικός μηχανισμός όσο και ως τακτική -εταιρειών ή χωρών- ως επ’ ωφελεία παράκαμψη των ρητά διατυπωμένων πολιτικών κλίματος. Η αποφυγή αυτού αποτελεί, θεωρώ, μείζον μέλημα μιας δημοκρατικά νομιμοποιημένης αποτελεσματικότητας.

*Public Governance and Governmentality Researcher