Εκλογές, επιστολική ψήφος και αλβανική «διασπορά»

Η προθυμία περίπου 300.000 Αλβανών μεταναστών/στριών να συμμετάσχουν στις αλβανικές εκλογές της 11ης Μαΐου μέσω επιστολικής ψήφου έχει τη σημασία της και αξίζει να τη λάβουμε υπόψη μας. Αυτές οι εκλογές έχουν μια βασική ιδιαιτερότητα: δίνουν τη δυνατότητα επιστολικής ψήφου για τους μετανάστες που ζουν μόνιμα στο εξωτερικό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εγείρεται αυθόρμητα το ερώτημα: πώς και γιατί φτάσαμε στην επιστολική ψήφο; Να θεωρούμε δεδομένο ότι η δυνατότητα της ψήφου κεντρίζει το ενδιαφέρον των μεταναστών/στριών να διαμορφώσουν το πολιτικό σκηνικό και γίγνεσθαι της χώρας τους ή οφείλεται στην αντίληψη ότι η «μητέρα πατρίδα» δεν τους έχει ξεχάσει, ότι τους θεωρεί «δικά της παιδιά»;

Ας το πούμε ξεκάθαρα από την αρχή: αυτό που οδηγεί τους χιλιάδες μετανάστες να ψηφίσουν δεν έγκειται απλώς στο γεγονός ότι θεσμικά η χώρα διαμονής δεν δείχνει καμία πολιτική βούληση να τους παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα (όπως στην περίπτωση της Ελλάδας), στην κομματική τους προσκόλληση ή στη διάθεσή τους να επηρεάσουν τόσο βαθιά τα εκλογικά αποτελέσματα και κατ’ επέκταση το πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας καταγωγής. Μια βασική αιτία τη βρίσκουμε ακόμη πιο βαθιά, όταν μιλάμε με τους όρους τραύμα/ξεριζωμός/πατρίδα. Το κάλεσμα να ψηφίσουν επιστολικά στις συγκεκριμένες εκλογές αποτελεί υπενθύμιση της αλληλένδετης σχέσης μεταξύ του μετανάστη και της πατρίδας, σχέση που πρέπει να καθορίζεται ως συνεχής στον χώρο και στον χρόνο και με περιεχόμενο που εισηγείται ότι «ο πόνος του ξεριζωμού, αποτυπωμένος ως πληγή, θεραπεύεται με τη συμμετοχή στις εκλογές». Η σύνδεση εθνικισμού και εκλογών είναι ολοφάνερη. Το μήνυμα που λαμβάνουν οι μετανάστες είναι ότι η πατρίδα δεν τους ξεχνάει αλλά και το αντίστροφο. ότι οι μετανάστες δεν (πρέπει να) ξεχνάνε τη χώρα τους. Η σχέση είναι αμοιβαία.

Ας ρίξουμε μια ματιά στο πολιτικό σκηνικό που διαμορφώνεται στην Αλβανία κατά την προεκλογική περίοδο, στις πολιτικές, οικονομικές διαστάσεις και επιπτώσεις που φέρνει η επιστολική ψήφος στην πράξη καθώς και στην πολιτική σημασία της ψήφου της «διασποράς», ώστε να κατανοήσουμε πώς καλλιεργήθηκε το πνεύμα της συμμετοχικότητας. Σε αυτές τις εκλογές, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, φαίνεται το πολιτικό σκηνικό να μην αλλάζει ιδιαίτερα παρά την ύπαρξη ορισμένων συνασπισμών κομμάτων. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα πορεύεται μόνο του, χωρίς κάποια συμμαχία. Το ίδιο πράττει το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα όπως και το κόμμα «Κίνημα Μαζί», το οποίο κατεβαίνει για πρώτη φορά και κινείται σε μια εναλλακτική, αριστερή κατεύθυνση. Το Δημοκρατικό Κόμμα του Σαλί Μπερίσα έχει σχηματίσει συνασπισμό με το κόμμα της Ελευθερίας του Ιλίρ Μέτα και με άλλα 24 μικρά κόμματα – ανάμεσά τους και το κόμμα που εκπροσωπεί την ελληνική μειονότητα.

Με τους συνασπισμούς που έχουν σχηματιστεί αλλά και με τη συμμετοχή για πρώτη φορά μικρών κομμάτων, συντηρητικών και προοδευτικών, το προεκλογικό σκηνικό αλλάζει σε τέτοιο βαθμό, που ωθεί τα κόμματα να επιδιώκουν την ψήφο της «διασποράς», να καλλιεργούν προσδοκίες με το πρόσχημα και τη ρητορική περί «μιας πιο δημοκρατικής και ευρωπαϊκής Αλβανίας», να ρίχνονται στο κυνήγι της ψήφου και να εξυπηρετούν στο πλαίσιο αυτό τα δικά τους κομματικά συμφέροντα.

Σε αυτή την αναμέτρηση οι πελατειακές σχέσεις ανθίζουν – προφανώς όπως και στις προηγούμενες αναμετρήσεις. Κατά κύριο λόγο η «δημοκρατική» συμμετοχή σημαίνει εμπλοκή σε πελατειακές σχέσεις, χάρες και ρουσφέτια. Το κόμμα εξουσίας, δεδομένου ότι διαθέτει σχεδόν πλήρη έλεγχο στη δημόσια διοίκηση μέσω των στελεχών του, παροτρύνει τα οργανωτικά στελέχη του να ασκούν πίεση προς τους δημοσίους υπαλλήλους, ώστε και αυτοί με τη σειρά τους να τους αποφέρουν ψήφους από συγγενείς και φίλους τους ή από τρίτους που έχουν συγγενείς στο εξωτερικό. Από την άλλη τα μεγάλα κόμματα έχουν ανοίξει τα παραρτήματά τους στις χώρες όπου υπάρχει μεγάλος πληθυσμός μεταναστών/στριών, ασκώντας τη δική τους επιρροή.

Ανέκαθεν οι Αλβανοί του εξωτερικού είχαν τη δυνατότητα να ψηφήσουν με την παρουσία τους στα εκλογικά κέντρα στη χώρα τους. Με την εφαρμογή πλέον της επιστολικής ψήφου, μίας διαδικτυακής διαδικασίας συμπλήρωσης αιτημάτων σε συγκεκριμένη ηλεκτρονική πλατφόρμα, εφόσον αυτά εγκριθούν, ακολουθεί ο διαμοιρασμός των ψηφοδελτίων μέσω ιδιωτικών ταχυδρομικών εταιριών, συμβεβλημένων με το αλβανικό κράτος.

Μόνο έως το τέλος του Φλεβάρη είχαν κάνει αίτηση περίπου 250.000 μετανάστες κυρίως από την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ελλάδα και τις ΗΠΑ. Προφανώς δεν έχουμε πλήρη εικόνα του οικονομικού κόστους που επιβαρύνει το αλβανικό κράτος, ή, για την ακρίβεια, τους πολίτες της χώρας αλλά και τους μετανάστες (αν λάβουμε υπόψη μας τα χαράτσια που πληρώνουμε για οποιοδήποτε έγγραφο εκδίδεται από τα προξενεία και οι πρεσβείες), ωστόσο, σύμφωνα με μια πηγή, το κράτος χρεώνεται 40 ευρώ για κάθε επιστολική ψήφο που πηγαίνει σε χώρα εξωτερικού και επιστρέφει σε περίπτωση αδυναμίας εντοπισμού του παραλήπτη.

Ειδικά στην Ελλάδα περίπου 12.000 επιστολές δεν έφτασαν στους παραλήπτες τους, με αποτέλεσμα να επιστρέψουν στην Αλβανία. Ένας πρόχειρος υπολογισμός μάς λέει ότι ενδεχομένως έχουν ξοδευτεί από επτά έως δέκα εκατομμύρια ευρώ μόνο για τα έξοδα μεταφοράς της επιστολής σε περίοδο κατά την οποία η αλβανική κοινωνία υποφέρει από τη φτώχια, το κοινωνικό κράτος είναι ανύπαρκτο και το σύστημα υγείας και παιδείας αντιμετωπίζει τεράστια ανέχεια. Επιπλέον, η επιστολική ψήφος δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας πίεσης που ασκήθηκε από την κοινωνία των πολιτών ή από τα κέντρα εξουσίας της Ευρώπης ούτε συνιστά εξέλιξη πολιτικών διεργασιών και κινημάτων των «από κάτω». Είναι μια μεροληπτική κομματική πολιτική, κι εδώ την πρωτοκαθεδρία είχε το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Ράμα, εάν λάβουμε υπόψη μας και το γεγονός ότι την ίδια στιγμή που συζητιόταν η δυνατότητα επιστολικής ψήφου, ειδικά το Σοσιαλιστικό Κόμμα ξεκινούσε περιοδεία επαφής με την αλβανική «διασπορά» στην Ελλάδα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η ένθερμη ανταπόκριση του κόσμου προς το πρόσωπο του Ράμα οδήγησε σε πολιτικές αποφάσεις που έλαβαν σοβαρά υπόψη την ψήφο της «διασποράς» σε συνδυασμό με την εξυπηρέτηση των κομματικών συμφερόντων.

Η ψήφος της «διασποράς» ισοδυναμεί με διεθνοποίηση των εκλογών. Εν όψει των εκλογών οι προσπάθειες των κομμάτων φυσικά επικεντρώνονται στο να κερδίσουν πρόσφορο έδαφος, να αποκτήσουν και διατηρήσουν τα αξιώματά τους, αναιρώντας έτσι τον συμμετοχικό ενεργό ρόλο που παίζουν οι μετανάστες στις χώρες καταγωγής τους – σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, το φαινόμενο αυτό αγγίζει πιο πολύ τις αναπτυσσόμενες χώρες, για τις οποίες οι μετανάστες αποτελούν έναν σημαντικό οικονομικό παράγοντα και υπολογίσιμο εκλογικό σώμα. Αλλά το ενδιαφέρον της επίσημης αλβανικής πολιτικής εστιάζεται και στα εμβάσματα των μεταναστών/στριών ως μια από τις κινητήρες δυνάμεις της οικονομίας (μεταξύ άλλων και οι οικονομικές απολαβές από τις παράνομες οικονομικές δραστηριότητες, το μαύρο χρήμα και η τουριστική ανάπτυξη). Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι οικονομικοί και οι πολιτικοί παράγοντες είναι αλληλένδετοι επ’ αμοιβαία ωφελεία. Στις σχετικά πρόσφατες επισκέψεις του σε πόλεις της Ελλάδας ο Πρωθυπουργός της Αλβανίας καλούσε ανοικτά τους μετανάστες να επιστρέψουν και να κάνουν επενδύσεις στην Αλβανία, να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση της χώρας, την ίδια στιγμή που συνάπτει σχέσεις με δυτικά κράτη για την απορρόφηση αλβανικού εργατικού δυναμικού από αυτά. Έτσι, τα εμβάσματα και οι επενδύσεις μεταναστών/στριών είναι μια ξεχωριστή κατηγορία οικονομικής ανάπτυξης με επιπτώσεις τόσο στο περιεχόμενο που αποδίδεται στην έννοια της ιθαγένειας, στη σχέση μεταξύ κράτους και πολίτη αλλά και στο ζήτημα της πολιτικής/κομματικής αφοσίωσης. Με βάση τα παραπάνω γίνεται προφανές ότι η εκλογική συμμετοχή και τα οικονομικά εμβάσματα είναι αλληλένδετα: όσο πιο πολύ ενισχύεται το δικαίωμα και διευκολύνεται η συμμετοχή στις εκλογές, τόσο περισσότερα κίνητρα δίνονται στους πολίτες-μετανάστες ώστε να πολλαπλασιάσουν τα εμβάσματά τους προς τη χώρα καταγωγής. Η πολιτική συμμετοχή ξυπνά τη διάθεση για οικονομικές επενδύσεις, και αυτό επειδή μέσα σε αυτήν τη συνθήκη ο μετανάστης εκλαμβάνει τον εαυτό του ως υπολογίσιμο πολιτικά, πεποίθηση που ενδυναμώνει και την πολυδιάστατη σχέση του με τη χώρα καταγωγής. Για να μιλήσουμε με συγκεκριμένα στοιχεία, τα εμβάσματα των μεταναστών/στριών της αγγίζουν υπέρογκα ποσά, οπωσδήποτε υπολογίσιμα για την περιορισμένου εύρους αλβανική οικονομία. Από το 1992 έως το 2017 τα εμβάσματα άγγιζαν το ποσό των 26 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ μόνο το έτος 2024 έφτασαν τα 278 εκατομμύρια ευρώ. Ενδεχομένως υπάρχουν και άλλα κίνητρα που ωθούν στην ψήφο της «διασποράς», ιδωμένα από την οπτική των μεταναστών/στριών: σχετίζονται με τις προσδοκίες τους για τη βελτίωση των κρατικών υπηρεσιών μέσω των προξενείων και των πρεσβειών, αφορούν τις οικονομικές σχέσεις που έχουν με τη χώρα καταγωγής (περιουσίες, συντάξεις) ή τις ιδεολογικές προτιμήσεις τους βάσει των οποίων θα αξιολογήσουν τα εκλογικά αποτελέσματα.

Προφανώς, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε το δεδομένο του μεταβαλλόμενου κόσμου και τις ιδιομορφίες της πολιτικής συμμετοχής, όπως αποτυπώνονται στην επιστολική ψήφο. Επανερχόμενοι στην αρχική επισήμανση, ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά έναν βασικό παράγοντα που αποτελεί κίνητρο συμμετοχής και το τροφοδοτεί. Πρόκειται για τη διαμόρφωση της συλλογικής, εθνικής συνείδησης ως «διασπορά». Πέρα από τη ρητορική περί δημοκρατίας, συμμετοχής, πολιτικών δικαιωμάτων καλλιεργείται στους μετανάστες η εθνική συνείδηση ως μια ουσιοκρατική αντίληψη για τη συλλογική ταυτότητα, που θεωρείται αναλλοίωτη και διαχρονική, συνεχής στον χώρο και στον χρόνο, το περιεχόμενο της οποίας βρίσκει έκφραση στις παραπάνω αξίες. Αυτό που πλέον αλλάζει το επίσημο αφήγημα έλλειπες επί 35 χρόνια είναι ότι οι Αλβανοί μετανάστες αντιμετωπίζονται ως αναπόσπαστο κομμάτι του εθνικού κορμού. Η στροφή αυτή και η νοηματοδότηση της μετανάστευσης ως «διασποράς» διαμορφώνει μια ιδιαίτερη ηθική υποχρέωση από τον μετανάστη προς τη χώρα του: η συλλογική, εθνική ταυτότητα εγκαλεί και κινητοποιεί τα υποκείμενα να την ενισχύσουν (με τη συμμετοχή στις εκλογές), με αποτέλεσμα να εμφανίζεται πιο ανανεωμένη. Η καθιέρωση και υιοθέτηση της έννοιας «διασπορά» από τα κέντρα εξουσίας, επίσημα κόμματα και κυρίως το κόμμα εξουσίας, μόνο τυχαία δεν είναι. Η ψήφος της «διασποράς» απαιτεί την αναγνώριση από την πλευρά του κράτους αυτού του τμήματος που πληθυσμού που βρίσκεται μεν έξω από τα πραγματολογικά χωρικά όρια του έθνους-κράτους, αλλά θεωρείται «δικό του», αναιρώντας με τον τρόπο αυτό μια πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά εδραιωμένη σχέση κέντρου-περιφέρειας (πατρίδας-«διασποράς»).

Τα τελευταία χρόνια το κόμμα εξουσίας καλλιέργησε τη συνείδηση του ανήκειν στη διασπορά. Τοποθέτησε αξιωματούχους ως εκπροσώπους της «διασποράς» αντλώντας δυναμικό από μετανάστες οργανωμένους σε συλλογικότητες και συλλόγους Αλβανών. Έθεσε σε εφαρμογή την «Εθνική Στρατηγική για τη Διασπορά (2021-2025)» δίνοντας τις αρμοδιότητες στο Υπουργείο του Κράτους για τη Διασπορά. Ορισμένη σε ένα καθαρό ιδεολογικό πλαίσιο, η «Εθνική Στρατηγική» αναφέρεται στο φαινόμενο του brain drain, στα χαρακτηριστικά της αλβανικής μετανάστευσης, θεωρώντας ότι έχει αλλάξει αισθητά το κοινωνικό και οικονομικό στάτους κυρίως των Αλβανών ανδρών και γυναικών που ζουν στην Ελλάδα και Ιταλία, γεγονός που, σύμφωνα με εμπνευστές της, έχει οδηγήσει στην εδραίωση μίας ενισχυμένης οικονομικά κοινότητας. Η «Στρατηγική» εστιάζει σε μια πιο συμπαγή οργάνωση της «διασποράς» θέτοντας ως επιμέρους στόχους την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των μεταναστών/στριών και της οικονομικής ανάπτυξης στην Αλβανία με την παράλληλη απορρόφηση εμβασμάτων, την ανάπτυξη των δικτύων «διασποράς», την ενίσχυση πολιτισμικών δραστηριοτήτων στις χώρες διαμονής, τη διατήρηση και την ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας, τη δημιουργία βάσης δεδομένων για όλες τις οργανώσεις της «διασποράς». Στις διασκέψεις για τη «διασπορά» γίνεται λόγος για συνεργασίες και στοχεύσεις στη βάση ενός κοινού παρονομαστή: την ενίσχυση του εθνικού αισθήματος, της ομοψυχίας και της αδελφοσύνης. Δίνεται προτεραιότητα σε μια γέφυρα, μέσω της οποίας ο καθένας μπορεί να συμβάλει στην ενίσχυση της γλώσσας, του πολιτισμού και της εθνικής ταυτότητας με σκοπό ένα μέλλον λαμπερό για την αλβανική μετανάστευση, που έτσι μετουσιώνεται σε παράδειγμα ενότητας για τις νέες γενιές. Ωστόσο, όπως και η έννοια της εθνικότητας, έτσι και η κατηγορία διασπορά τείνει να ομογενοποιεί τα τμήματα του πληθυσμού και να αγνοεί τις πολλαπλές διαφορές εντός τους.

Εάν η αλβανική μετανάστευση εντασσόταν στην κατηγορία των βίαιων μετακινήσεων, εάν το υποκείμενο βίωνε γενοκτονία, μαζικά πογκρόμ, εκτοπιζόταν βίαια από το σπίτι του, εάν η επαφή και η επιστροφή καθίστατο μη δυνατή ή ακόμη και απαγορευμένη, τότε η διασπορική συνείδηση της αλβανικής μετανάστευσης θα ήταν ορατή. Προφανώς κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Γιατί το άτομο αποκτά διασπορική συνείδηση, όταν χάνει τη σχέση του με την «πατρίδα» και δεν μπορεί να ανακτήσει εύκολα τη φυσική επαφή, όταν ζει μια κατάσταση εξορίας. Αυτό ίσχυε για τους Αλβανούς μετανάστες –και όχι μόνο–, που είχαν εγκαταλείψει την Αλβανία στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και μετά, στα χρόνια του «υπαρκτού σοσιαλισμού», δεν είχαν τη «δυνατότητα» να επιστρέψουν. Επομένως, είναι θεμελιώδες λάθος να επιτρέψουμε τη χρήση του όρου «διασπορά» ως συνώνυμο για όλους τους μετανάστες. Γιατί δεν ενώνονται όλοι οι μετανάστες σε «κοινότητες». Επιπλέον, η έννοια αυτή είναι προβληματική ως προς το περιεχόμενο και το νόημα που της αποδίδουμε. Και δεν φαντάζονται όλες οι «κοινότητες», ομάδες ή συλλογικότητες Αλβανών μεταναστών και μεταναστριών τον εαυτό τους ως «διεθνικό». Έτσι, για να υπάρξει διασπορική συνείδηση, πρέπει να κατασκευαστεί κοινωνικά, να κινητοποιείται και να δρα.

Προφανώς, ο γράφων, μετανάστης από την Αλβανία, μη προσδιοριζόμενος επιπρόσθετα με κριτήριο το ανήκειν στη διασπορά, ζώντας σχεδόν 35 χρόνια στην Ελλάδα αλλά με δικαίωμα ψήφου στη χώρα αυτή θεμελιωμένο μόλις εδώ και μια πενταετία, δεν ένοιωσε ποτέ κάποιο κενό επειδή δεν είχε δικαίωμα ψήφου στις ελληνικές δημοτικές ή εθνικές εκλογές. Πάντα θεωρούσα και εξακολουθώ να πιστεύω (όχι μόνο για ιδεολογικούς λόγους), ότι η πολιτική συμμετοχή δεν μπορεί να περιοριστεί ασκώντας αυτό το δικαίωμα κάθε τέσσερα χρόνια, αλλά με την καθημερινή συμμετοχή και εμπλοκή σε κοινωνικά κινήματα και καθημερινές πολιτικές διεργασίες «από τα κάτω». Η πολιτική συμμετοχή βρίσκει έκφραση στο πεδίο συγκρότησης κινημάτων, κι αυτά ως διεργασίες και σχέσεις δεν αποκορυφώνονται νομοτελειακά στις εκλογικές αναμετρήσεις.

* Κοινωνικός ερευνητής - υποψήφιος διδάκτωρ Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.