Η αισθητική της ασχήμιας

Ξεσήκωσαν αναπάντεχη θύελλα: τεχνοκριτικοί, εξειδικευμένοι ιστορικοί της Τέχνης, Υπουργείο Πολιτισμού, δημοσιογράφοι, σχολιαστές της ελληνικής θανατηφόρας παρακμής, βάλθηκαν να εξηγήσουν το συνταρακτικό, κοσμοϊστορικό γεγονός της ημέρας: γιατί ο Νίκος Παπαδόπουλος, βουλευτής της ΝΙΚΗΣ, στις 10 Μαρτίου του 2025, πέταξε τέσσερεις πίνακες του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, ανηρτημένους στον «ενδιάμεσο χώρο» της Εθνικής Πινακοθήκης, στο πάτωμα. Και τι μπορεί αυτό να σημαίνει για την ελευθερία της Τέχνης;

Οι σχετικές αποφάνσεις του Υπουργείου Πολιτισμού και του Σωματείου Εργαζομένων στη Σύγχρονη Τέχνη (ΣΕΣΤ) ήταν άκρως κατηγορηματικές: «Η βία και η λογοκρισία δεν έχουν θέση σε μια ευνομούμενη πολιτεία, η Τέχνη είναι διαχρονικά ένα πεδίο διαπραγμάτευσης ιδεών και ελευθερίας. Σε μια δημοκρατική κοινωνία… το δικαίωμα έκφρασης ενός δημιουργού, καλλιτέχνη και επιμελητή, είναι αδιαπραγμάτευτο». «Ο οποιοσδήποτε λογοκρίνει ή βανδαλίζει ένα έργο Τέχνης, θέτει σε κίνδυνο την ίδια τη Δημοκρατία».

Σημαίνουν όλα αυτά ότι η Τέχνη, η οποιαδήποτε μορφή Τέχνης (εικαστική, θεατρική, γλυπτική, πολιτική, συγγραφική κ.ο.κ.), είναι απυρόβλητη; Ότι ένας εικαστικός ή συγγραφέας μπορεί να ασκεί, με τον τρόπο του, κριτική στα πάντα χωρίς ο ίδιος να υποβάλλεται σε έναν κριτικό ή μετακριτικό έλεγχο των εικαστικών ή συγγραφικών  του δοκιμίων;

Λογοκρίνω δε σημαίνει μόνο απαγορεύω την ελεύθερη διάδοση πληροφοριών ή ιδεών που αντίκεινται στις αρχές της εκάστοτε θεσμικής εξουσίας. Κάτι που επί της αρχής τουλάχιστον όλοι ή οι περισσότεροι, πιστεύω, να συμφωνούμε ότι δεν πρέπει να γίνεται. Η ελευθερία της Τέχνης και του λόγου είναι, πράγματι, αδιαπραγμάτευτη. Αν βία και λογοκρισία σημαίνουν φίμωση έκφρασης της ετερότητας του δημιουργού, τότε, οπωσδήποτε, κάτι τέτοιο δεν έχει καμιά θέση σε μια ευνομούμενη πολιτεία. Να αναρτηθούν, επομένως, τα έργα αν δεν έχουν ήδη αναρτηθεί και πάλι στη θέση τους.

Ωστόσο, τίθεται το ερώτημα: έχουν, πράγματι, εξαντληθεί τα οποιαδήποτε σημαίνοντα ελευθερίας της Τέχνης με το να αναρτώνται τα πάντα, ελεύθερα και χωρίς απαγορεύσεις, στη σφαίρα του δημόσιου βίου; Αποτελεί η ελευθερία της Τέχνης ένα άλλοθι μη ανάληψης ευθύνης του ίδιου του εικαστικού ή συγγραφέα αναφορικά με τα έργα του; Μήπως υπάρχει κάποια υποφαινόμενη σχέση μεταξύ ελευθερίας και αλήθειας, αλήθειας και δικαιοσύνης, διαλόγου και ελευθερίας χωρίς την οποία η ίδια η ελευθερία εκφυλίζεται σε ασυδοσία ή και ιδεολογική φενάκη; Η ίδια η Δημοκρατία σε μια αυταρχική τυραννία «επαϊόντων» - διαχειριστών της δημοκρατικής θεσμικής εξουσίας; Μήπως η ίδια η ελευθερία της Τέχνης, σε μια δημοκρατία του λόγου και του βίου, είναι συνυφασμένη με την άσκηση αυτοκριτικής αποτίμησης των δημιουργημάτων του ίδιου του δημιουργού;

Ξεχνούμε ότι «Παιδεία ανεξέλεγκτος πλανάται» (Παροιμίες). Ότι η λογική του λόγον διδόναι, της θεμελίωσης των όσων πράττουμε και λέμε υπήρξε απ’ το Σωκράτη και εντεύθεν η αρχή της Φιλοσοφίας και της αυτοκριτικής μορφής δημοκρατίας. Ότι η δυνατότητα άσκησης θεμελιωμένης κριτικής είναι αυτή που σώζει την ίδια τη δημοκρατία. Ότι η εικαστική παιδεία και η οποιαδήποτε άλλη μορφή παιδείας μπορεί να αποτελεί αιτία παρέκβασης από μια μορφή ελεύθερου δημοκρατικού λόγου σε μια μορφή δημοκρατικού ολοκληρωτισμού (βλ. πρώην Σοβιετική Ένωση.)

Ξεχνούμε ότι λογοκρίνω σημαίνει ταυτόχρονα υποβάλλω ένα έργο Τέχνης εικαστικό ή συγγραφικό στον αδήριτο έλεγχο κριτικής του βέλτιστου επιχειρήματος. Ξεκαθαρίζω την ήρα απ’ το σιτάρι. Διαχωρίζω (δια-κρίνω) την προϋποτιθέμενη αλήθεια ή αυθεντικότητα του εικονιζομένου απ’ τον  βανδαλισμό ή τη φθορά του. Βανδαλισμό που ο ίδιος ο εικαστικός ή ο συγγραφέας, σκόπιμα ή ανεπίγνωστα, μπορεί να έχει προκαλέσει. Δεν προβαίνω βέβαια σε καταστροφές ή και απαγορεύσεις βιβλίων. Και η κριτική έχει τα προϋποθετικά της όρια. Αλλά όσο ο βανδαλισμός είναι ανεπίτρεπτος για την κοινωνία των πολιτών (το Νίκο Παπαδόπουλο) άλλο τόσο είναι και για τον καλλιτέχνη. Όσο ο ίδιος αφορά στην ολική υπόσταση των έργων Τέχνης (αυτό ακριβώς που έπραξε ο Νίκος Παπαδόπουλος), άλλο τόσο αφορά στην υπόσταση του πρωταρχικού συμβολικού νοήματος  των προτύπων που αναπαρίστανται στα έργα Τέχνης (βανδαλισμό που ο εικαστικός προφανώς και έπραξε).

Να θυμηθούμε ότι βανδαλισμός  σημαίνει σκόπιμη φθορά, προσβολή της αισθητικής κτισμάτων, μνημείων, εικόνων,  δημιουργημάτων γενικότερα. Αυτούσιο ιστορικό παράδειγμα: όταν οι βάνδαλοι (γερμανικός λαός περιπλανώμενων) εισέβαλαν στη Ρώμη και τη Γαλατία (4ος – 5ος αιώνας μ.Χ.) δήμευσαν την περιουσία της Εκκλησίας και των Συγκλητικών προκαλώντας καταστροφές σε μνημεία Τέχνης, σπάζοντας τις μύτες και τα αυτιά των αγαλμάτων.

Βανδαλισμός είναι η ευδιάκριτη παραμόρφωση ή καταστροφή αγαλμάτων, συμβόλων, εικόνων, κειμένων κ.ο.κ.. Ο ίδιος συμπίπτει με τη φθορά, παραχάραξη, καπηλεία της απερίσταλτης αλήθειας του άλλου. Η ελευθερία, συνεπώς, του κάθε καλλιτέχνη, συγγραφέα ή πολίτη είναι συνυφασμένη με τη δικαιοσύνη, όχι με την ασυδοσία και την προπαγανδιστική εξαπάτηση. Όταν τα όρια αυτά καταλύονται, τότε μπορεί να προκαλείται η ελευθερία του πολίτη. Η ανένδοτη διαμαρτυρία κατά της αισθητικής αδικίας που διαπράττει ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Όσο ελεύθερος είναι ο καλλιτέχνης που δημιουργεί και εκθέτει τα έργα του (και καλά κάνει) άλλο τόσο είμαι κι εγώ που λέω αυτά που λέω. Γιατί εδώ δεν αμφισβητείται η αυτονομία της Τέχνης, αλλά η κατάχρησή της. Το πρόβλημα συνεπώς δεν αφορά μόνο στο διαχρονικό πεδίο διαπραγμάτευσης ιδεών και ελευθερίας της Τέχνης αλλά και στα όρια της έκφρασής τους. Τα όρια της ελευθερίας μου είναι τα όρια ακεραιότητας του άλλου. Για να ‘ρθούμε στο ουσιώδες: όταν ο εικαστικός βανδαλίζει το Πρόσωπο του Κοσμοπόθητου Ιησού και της Θεομήτορος ή το Πρόσωπο του Αγίου Γεωργίου, τότε είναι υποκρισία να παραπονείται κανείς για το βανδαλισμό του Νίκου Παπαδόπουλου που επέφερε στα ήδη βανδαλιζόμενα Πρόσωπα.

Για να μείνουμε στο κυρίως επίμαχο πρόβλημα: η κριτική (και ο βανδαλισμός είναι μια μορφή καταστρεπτικής κριτικής) δεν αφορά μόνο σ’ αυτόν που επισκέπτεται, θεάται, παρατηρεί ή κρίνει τα έργα Τέχνης, αλλά και στον καλλιτέχνη που επισκέπτεται τον τρόπο της δημιουργίας του. Όποιος υπερβαίνει τα όρια της αυτοκριτικής ευθύνης, γίνεται υβριστής. Να το τονίσουμε ακόμα μια φορά: δεν αμφισβητείται εδώ η αυτονομία της Τέχνης, αλλά η κατάχρησή της.

Από τότε που η κατηγορία του άσχημου εντάχθηκε στον κανόνα της Τέχνης (17ος – 18ος αιώνας) έπαψε η ίδια να ανήκει στον κανόνα των απαγορεύσεών της. Η παραβίαση των διαρθρωτικών στοιχείων της παράστασης υιοθετήθηκε ως αυτονόητος κανόνας της. Παραβίαση η οποία συνυφασμένη με την αρχή της βίας, της καταστροφής και της ιδεολογικής εξαπάτησης εμφανίζεται ως τόλμημα παραμόρφωσης. Έτσι τα αριστουργήματα μπορούν και μεταμορφώνονται σε βαναυσουργήματα. Ο λόγος: εκμαυλισμός συνειδήσεων συνυφασμένος με την ορμή θανάτου που στερείται του κάλλους της ζωής: ο Χριστός ως νεκροκεφαλή, ο Άγιος Γεώργιος ως βρικόλακας που σκοτώνει μια πεταλούδα.

Το παράδοξο σε ότι δικαίως μπορεί να αποκληθεί ωραίο είναι ότι εμφανίζεται, έγραφε ο Adorno στην αισθητική του. Αντίθετα, στις εικονίσεις του Κατσαδιώτη αυτό που εμφανίζεται, είναι η απέχθεια. Μια παραμόρφωση της «ευκοσμίας του κόσμου», όπως ο υμνωδός χαρακτηρίζει τον Ιησού, με προφανή τα ίχνη της βίας, της στρέβλωσης  και της συσκότισης. Η συναύγεια του εικαστικού φαινομένου στα συγκεκριμένα Πρόσωπα του Ιησού, της Θεομήτορος και του Αγίου Γεωργίου, αντί να αποπνέουν μια αύρα φωτός και ζωής, παραπέμπουν στη μίζερη φθορά και το θάνατο. Το να ισχυρίζεται κανείς ότι πάνω τους αποτυπώνεται η κοινωνική αθλιότητα και ανία της μεταμοντέρνας μορφής κοινωνίας, είναι σα να θέλει να καταφάσκουν τα ίδια αυτά Πρόσωπα αυτό ακριβώς που αρνούνται. Από τότε που η βία έχει αναχθεί σε δομικό θεμέλιο των νεωτερικών μορφών κοινωνίας (17ος αιώνας και εντεύθεν) το ερώτημα της φιλοκαλίας του πρώτου Χριστιανισμού πως η ομορφιά του κόσμου είναι δυνατή, έχει υποκατασταθεί από το ερώτημα πως η ασχήμια του κόσμου είναι δυνατή. Ωστόσο μέχρι τώρα αρκετά έχουμε ασχημίσει τον κόσμο μας. Καιρός είναι ν’ αρχίσουμε και πάλι να μοχθούμε (διανοούμενοι, καλλιτέχνες, πολίτες) για την αναμόρφωση του κάλλους του.

Τα βανδαλιζόμενα Πρόσωπα μας συντροφεύουν ως ο καλύτερος σηματωρός στην επίτευξη αυτού του κάλλους. Είναι η βέλτιστη προϋπόθεση για να μη μετατραπεί η ελευθερία της δημοκρατίας σε αυταρχική παρέκβαση  επαϊόντων «δημοκρατικής ασυδοσίας».

* καθηγητής Φιλοσοφίας