Ανθρωπισμός και ανθρωπιά

Πριν από λίγες μέρες ένα 12χρονο κοριτσάκι έχασε τη ζωή του όταν ένας οδηγός το παρέσυρε σ’ ένα φανάρι στη λεωφόρο Θηβών δύο η ώρα το πρωί. Το παιδί ζούσε κάτω από μια γέφυρα με τον παππού του, μια μάνα άφαντη κι έναν πατέρα στη φυλακή. Ετυχε να διαβάσω στο facebookτα σχόλια των «χρηστών» για το γεγονός αυτό. Ανατριχιαστικά, φρικώδη, ναζιστικά σε βάρος κάποιων ανθρώπων που μισούμε γιατί έτσι κάποιοι μας μάθανε, σε βάρος ενός αθώου, ανυπεράσπιστου, απόκληρου παιδιού, δικαιολογώντας τον θύτη και βρίζοντας το θύμα. Και όντας σε μια ηλικία που κουβαλάει αναμνήσεις μιας κοινωνίας άλλων Ελλήνων, άλλων ανθρώπων, αναρωτιέμαι πώς κατάντησε έτσι ο κάποτε σπλαχνικός λαός μας; Γιατί μας έχει απορροφήσει τόσο το Εγώ μας; Πού πήγε το «εμείς», ο διπλανός μας, ο γείτονας, το παιδί, ο ξένος, ο άρρωστος;

Αυτό το ζήτημα πραγματικά δεν έχει απάντηση. Ολοι μιλάμε για ανθρωπισμό, διαφωτισμό, δημοκρατία, κράτος πρόνοιας και δικαίου. Μέχρι εκεί. Πιο πέρα είναι το περιθώριο, το κοινωνικό γκέτο και ο αποκλεισμός. Τα παιδιά ενός κατώτερου θεού. Και εδώ τίθεται το ερώτημα: είναι ανθρωπιστική η κοινωνία μας; Η απάντηση είναι δεδομένη: Φυσικά και είναι. Ολο το δυτικό πολιτισμικό σύστημα ήδη από τον 15ο αιώνα, αργά στην αρχή, γρηγορότερα μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τάχιστα μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, εξανθρωπίστηκε. Το δίκαιο, η οικονομία, η παιδεία (έστω μέσα στο στενό πλαίσιο των αστικών προτύπων) έδειξαν ότι είναι ανθρωπιστικά και ως εκ τούτου μπορούν να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης του ανθρώπου. Είναι όμως ανθρώπινα;

Ο ανθρωπισμός ως φιλοσοφική επινόηση είναι το ένα από τα δύο σκέλη ενός διλήμματος, όπου πρέπει να διαλέξεις ανάμεσα στο πρέπον και το μη πρέπον, στην πολιτική ορθότητα και στον λαϊκισμό, στη μόρφωση και την αμορφωσιά – κοντολογίς έχει χροιά ολοκληρωτισμού· ενώ η ανθρωπιά ως συμπεριφορική διαδικασία είναι επιλογή και ως τέτοια τείνει στη δημοκρατικότητα. Με αυτήν την παραδοχή, η ανθρωπιά ίσως είναι το μόνο ανθρώπινο χαρακτηριστικό που, επειδή δεν είναι διανοητική κατασκευή, μπορεί να λειτουργήσει ως εξευγενισμένο ένστικτο ασχέτως θρησκευτικών, πολιτικών, ιδεολογικών πεποιθήσεων, κοινωνικής θέσης και μορφωτικού επιπέδου. Αλλο λοιπόν είναι το δίλημμα και άλλο η επιλογή. Το δίλημμα είναι θετό, επιβαλλόμενο και μανιχαϊστικό, ενώ η επιλογή απαιτεί ευαισθησία, ικανότητα διάκρισης και αξιολόγησης αποχρώσεων. Αυτή είναι και η διαφορά μεταξύ Πεπρωμένου και Μοίρας. Το πεπρωμένο είναι μονοπρόσωπο και έχει να κάνει με τον προορισμό, το «πορείν», σ’ έναν δρόμο ασπρόμαυρο, προκαθορισμένο, ενώ η μοίρα έχει τριπλό πρόσωπο. Το ένα είναι η Ατροπος, το Αναπότρεπτο, αυτό που ήδη είσαι, με το οποίο γεννιέσαι και αυτό στο οποίο θα καταλήξεις.

Είναι κομμάτι από το πλοίο στο οποίο ταξιδεύεις και του οποίου δεν μπορείς να αλλάξεις ούτε τους κανονισμούς ούτε τον προορισμό. Το δεύτερο πρόσωπο είναι η Λάχεσις, ο λαχνός που κρατάς στο χέρι, η τύχη και η ατυχία, το αποτέλεσμα συμπτώσεων και συγκυριών. Είναι η θέση, η καμπίνα, η πάνω ή η κάτω κουκέτα σου στο πλοίο. Το τρίτο πρόσωπο είναι η Κλωθώ, το αποτύπωμα των επιλογών μας, των λαθών και των επιτευγμάτων μας, το υφαντό της προσωπικότητάς μας. Είναι οι επιλογές μας όταν κινούμεθα μέσα σε αυτό το πλοίο, από το αμπάρι και το μηχανοστάσιο μέχρι τα σαλόνια και τη γέφυρα, συνταξιδεύοντας όσο πιο αρμονικά μπορούμε με τους άλλους επιβάτες, που όλοι έχουν τον ίδιο προορισμό.

Ανθρωπισμός, λοιπόν, είναι ο ορθός λόγος, η ελευθερία της σκέψης, η επιστήμη, η τεχνολογία, η πρόοδος, το Δίκαιο, οι καλές τέχνες και άλλα πολλά και σημαντικά μεγέθη του πολιτισμού, όμως είναι και η απομυθοποίηση των ιεροτελεστιών, των εορτών, της σχόλης, των αρχέγονων φόβων, της ψυχικής μας περιπλάνησης, των ψευδαισθήσεών μας, του έμφυτου ρομαντισμού των ονείρων. Ο ανθρωπισμός, σκοτώνοντας τους θεούς, τείνει να σκοτώσει και τους συμβολισμούς των θεών οδηγώντας μας σε μια τεχνητή ευμάρεια όπου το μέλλον όλων θα είναι η αποξένωση και η ιδιοτέλεια. Και τελικά η αποξένωση και η ιδιοτέλεια οδηγούν πάντα στον ρατσισμό, στην απέχθεια για το διαφορετικό και το ατίθασο.

Και με όλα αυτά που βλέπουμε γύρω μας τη ρεαλιστική σκληρότητα, τον ψυχρό ορθολογισμό και το αδιάκοπο τρεχαλητό στο όνομα της ανάπτυξης και της προόδου ξεχάσαμε «λαϊκίστικες» έννοιες, όπως συμπόνια, συνδρομή στις ανάγκες των άλλων, μεγαλοψυχία, κατανόηση των λαθών και των αποτυχιών των δικών μας και των άλλων. Δεν ξέρω, ίσως παραγίναμε ανθρωπιστές, τόσο πολύ ανθρωπιστές που τείνουμε να πάψουμε να είμαστε άνθρωποι.

* Nομικός, συγγραφέας