«Η Πολιτική του Πολιτισμού» της Μυρσίνης Ζορμπά στη νέα επαυξημένη έκδοση (εκδ. Πόλις, 2025) δεν είναι απλώς μια μελέτη για τον ρόλο του πολιτισμού στη σύγχρονη κοινωνία, αλλά μια τολμηρή επανερμηνεία της σχέσης του με την πολιτική και την κοινωνική διακυβέρνηση. Η συγγραφέας, μέσα από μια πολυδιάστατη θεωρητική σκευή που διέθετε και μέσω μιας πολυπρισματικής προσέγγισης του πολιτισμικού φαινομένου, με κριτική και διεπιστημονική ματιά αμφισβητεί τις παγιωμένες αντιλήψεις που θέλουν τον πολιτισμό ως κάτι ουδέτερο ή αυθύπαρκτο. Αντίθετα τον τοποθετεί στο επίκεντρο κοινωνικών συγκρούσεων και πολιτικών ζυμώσεων.
Η μακρά πορεία της Ζορμπά τόσο στον ακαδημαϊκό χώρο όσο και στη χάραξη πολιτισμικής πολιτικής -ως υπουργός Πολιτισμού, ευρωβουλεύτρια, διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, σύμβουλος πολιτιστικής πολιτικής και εκδότρια- της επέτρεψε να συνδυάσει θεωρητική γνώση και εμπειρική ανάλυση. Το βιβλίο της αντλεί από διεθνείς θεωρίες πολιτισμικών σπουδών και ευρωπαϊκής πολιτιστικής πολιτικής, προσφέροντας μια βαθιά κριτική προσέγγιση που δεν περιορίζεται στην ελληνική περίπτωση, αλλά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο.
Η συγγραφέας είχε επίγνωση σημαντικών δυσκολιών σε αυτή της την προσπάθεια: τη διεύρυνση των οριζουσών της πολιτικής του πολιτισμού, τον ευρύ και εξαιρετικά αντιφατικό ορίζοντα του διδύμου πολιτισμός - κουλτούρα, τη νομιμοποίηση της πολιτισμικής πολιτικής ως δημόσιας πολιτικής. Κεντρικά ζητήματα που απασχολούν άμεσα ή έμμεσα τον δημόσιο διάλογο είναι το αντικείμενο μελέτης της: πολιτισμική πολιτική και συνθήκες γένεσής της, εξουσία και κουλτούρα μετά τον Β' ΠΠ, σύνδεσή της με την εθνική ταυτότητα, εκδημοκρατισμός δημόσιας κουλτούρας και πολιτισμική δημοκρατία. Πολιτισμική κληρονομιά και πολιτισμικό κεφάλαιο, εθνική ταυτότητα και ιστορικό παρελθόν. Ελληνικός πολιτισμός και παραγωγική σχέση της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη σύγχρονη κουλτούρα της χώρας.
Η αυτονομία της πολιτισμικής πολιτικής
Η Ζορμπά επικαλούμενη την έννοια της ηγεμονίας του Γκράμσι, που προέκυψε μέσα από τη μαρξιστική παράδοση, διέκρινε την αυτονομία της πολιτισμικής δομής τόσο ως συστήματος συμβόλων και νοημάτων όσο και ως πρακτικής. Ξεπέρασε έτσι την παλιά δογματική μαρξιστική άποψη για τη διάκριση βάσης και εποικοδομήματος που απέδιδε τα πρωτεία μόνο στην οικονομία. Η πολιτική του πολιτισμού αντιμετωπίζεται ως δυναμικό πεδίο αντιφάσεων. Η ίδια η συγγραφέας αναφέρει: «Η διαφορετικότητα, ο πλουραλισμός, η ελευθερία επιλογών, οι ανατρεπτικές ιδεολογίες, η έκφραση των επιθυμιών και της σεξουαλικότητας φάνηκε ότι αποτελούσαν τα ίχνη μιας αέναης καθημερινής πάλης εξουσίας στο επίπεδο των συμβόλων και των νοημάτων» (σ. 33).
Ενα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του βιβλίου είναι η αποδόμηση της αντίληψης ότι η πολιτισμική πολιτική είναι ένας γραφειοκρατικός τομέας αποκομμένος από τις μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Αντίθετα, η Ζορμπά αναδεικνύει πώς οι πολιτισμικές πολιτικές υπήρξαν ιστορικά μηχανισμοί συγκρότησης κρατικών και κοινωνικών ταυτοτήτων, εργαλεία ιδεολογικού ελέγχου αλλά και πλατφόρμες διαπραγμάτευσης των πολιτισμικών δικαιωμάτων.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζει τη μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη και τον τρόπο με τον οποίο οι κρατικές πολιτισμικές πολιτικές αναπτύχθηκαν σε ένα περιβάλλον οικονομικής ανασυγκρότησης και αναστοχασμού μετά τις τραυματικές εμπειρίες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στο πλαίσιο αυτό η Ζορμπά συνδέει τις πολιτισμικές στρατηγικές με τις εξελίξεις στο κράτος πρόνοιας, αναδεικνύοντας τη στενή σχέση μεταξύ κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων.
Ενα από τα πιο τολμηρά σημεία του βιβλίου είναι το πώς αντιμετωπίζεται ο ελληνικός πολιτισμικός μεγαλοϊδεατισμός και η κριτική της συγγραφέως στην ελληνική πολιτισμική πολιτική· ειδικότερα, στην τάση του ελληνικού κράτους να αντιμετωπίζει τον πολιτισμό με όρους εθνικής μοναδικότητας και ιστορικού μεγαλείου. Η Ζορμπά αποδομεί την ιδέα ότι ο ελληνικός πολιτισμός πρέπει να λειτουργεί κυρίως ως όχημα εθνικής προβολής, υπογραμμίζοντας τις παγίδες ενός πολιτισμικού εθνοκεντρισμού που αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις σύγχρονες πολιτισμικές δυναμικές.
Αξιοσημείωτη είναι η ανάλυσή της για το πώς το ελληνικό πολιτισμικό αφήγημα έχει χρησιμοποιηθεί για να αποκρύψει κοινωνικές ανισότητες και πολιτικές σκοπιμότητες. Αναφέρεται στην τάση της πολιτισμικής πολιτικής να επικεντρώνεται στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς εις βάρος της υποστήριξης της σύγχρονης δημιουργίας και της πολιτισμικής δημοκρατίας.
Πώς επηρέασε η κρίση τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον πολιτισμό
Ο πολιτισμός επηρεάζεται αναπόφευκτα από την κρίση, γεγονός που νομοτελειακά οδηγεί στην αναθεώρηση ορίων της πολιτισμικής πολιτικής. Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου η Ζορμπά ασχολείται με τις βαθιές μεταβολές που έφερε η οικονομική και κοινωνική κρίση στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον πολιτισμό. Ο πολιτισμός, σύμφωνα με την ανάλυσή της, δεν είναι απλώς ένας τομέας που πλήττεται από την κρίση, αλλά και ένας καθρέφτης της μέσα από τον οποίο αντικατοπτρίζονται οι κοινωνικές ρήξεις και ανακατατάξεις.
Η έννοια της «πολιτισμικής ανθεκτικότητας» (cultural resilience) αποκτά κεντρικό ρόλο στη συλλογιστική της συγγραφέως, καθώς αναδεικνύει πώς ο πολιτισμός γίνεται πεδίο αλληλεγγύης, αλλά και ιδεολογικών συγκρούσεων σε περιόδους αστάθειας. Το βιβλίο κλείνει με το αίτημα της πολιτισμικής δημοκρατίας, το οποίο δεν αντιμετωπίζεται ως αφηρημένο ιδανικό αλλά ως συγκεκριμένη πολιτική διεκδίκηση για τη διεύρυνση της πρόσβασης στον πολιτισμό και την αναδιανομή των πολιτισμικών πόρων.
Με οξύνοια η Ζορμπά περιγράφει τον επιτελικό στόχο του νεοφιλελεύθερου μοντέλου όταν αναφέρεται και εξηγεί: «Ενα ισχυρό ρεύμα του φιλελευθερισμού, που εμφανίστηκε τις τελευταίες δύο δεκαετίες με μεγαλύτερη ένταση, και άσκησε έντονη επιρροή, αμφισβητώντας ριζικά το αξιακό σύστημα του κράτους πρόνοιας, υποστηρίζει ότι η κουλτούρα των πολιτών αποτελεί ιδιωτική υπόθεση καθενός και η αγορά το μοναδικό κατάλληλο πλαίσιο των ατομικών επιλογών». Ακολουθεί μια συλλογιστική που αποδεικνύει πώς και γιατί «η φιλελεύθερη παράδοση υπήρξε αντίθετη στην πολιτισμική πολιτική: όχι μόνο της γενικότερης εναντίωσης στην κρατική παρεμβατικότητα που "με δημόσια χρήματα προσφέρει μαζική ψυχαγωγία και καταναλωτική κουλτούρα ανταγωνιζόμενη την αγορά (Fumaroli 1991)", αλλά και για έναν επιπλέον λόγο. Διότι ο βασικός εχθρός της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι, όπως υποστηρίζει, η μαζική κουλτούρα και ως εκ τούτου η κουλτούρα δεν πρέπει να είναι παρά μόνον ιδιωτική, ατομική υπόθεση». Παραθέτει ιστορικά στοιχεία (για Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα) και εξηγεί γιατί «είναι αξιοσημείωτο ότι ο φιλελευθερισμός δεν επέφερε σε καμία χώρα της Ευρώπης την ακύρωση ή την κατάργηση της πολιτισμικής πολιτικής ακόμα και αν σκληρές νεοφιλελεύθερες εκδοχές κυβερνήσεων, όπως αυτή της Μάργκαρετ Θάτσερ, απειλούσαν ότι θα καταργούσαν τις επιχορηγήσεις».
«Η Πολιτική του Πολιτισμού», είτε κάποιος συμφωνεί είτε όχι με τη συγγραφέα, είναι ένα έργο-παρακαταθήκη. Επιδιώκει να αναδιατυπώσει τις βασικές αρχές της πολιτισμικής πολιτικής, όχι ως μια γραφειοκρατική διαδικασία, αλλά ως ένα πολιτικό και κοινωνικό διακύβευμα. Η Ζορμπά προσφέρει μια ανάλυση που είναι ταυτόχρονα θεωρητικά εδραιωμένη και πολιτικά αιχμηρή, ανοίγοντας κρίσιμες συζητήσεις για το μέλλον του πολιτισμού σε μια εποχή κρίσης και μετασχηματισμών.
Το βιβλίο αποτελεί μια σημαντική συμβολή στη μελέτη της πολιτισμικής πολιτικής και είναι ιδιαίτερα χρήσιμο όχι μόνο για ακαδημαϊκούς και ερευνητές, αλλά και για πολιτικούς, διαχειριστές πολιτισμού και κάθε πολίτη που ενδιαφέρεται για το πώς ο πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει ως φορέας κοινωνικής αλλαγής. Με την κριτική προσέγγιση και τη σαφήνεια της ανάλυσης το έργο της Ζορμπά αποτελεί αναμφίβολα μία από τις πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις στον διάλογο για την πολιτισμική πολιτική τόσο στην Ελλάδα όσο και στη διεθνή πολιτική σκηνή.
Δυστυχώς ο θάνατός της μας στερεί τη δυνατότητα μιας διεισδυτικής ανάλυσης για τον ρόλο του πολιτισμού στην τρέχουσα παροξυσμική εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού, η οποία χαρακτηρίζεται από τη ρήξη του κοινωνικού δεσμού (η έννοια της συλλογικότητας έχει υποχωρήσει), τον ακραίο ατομικισμό, τον ψηφιακό ολοκληρωτισμό και την πανκυριαρχία των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Ας ελπίσουμε ότι κάποιος ή κάποια ακολουθώντας τα βήματά της θα δώσει συνέχεια στο έργο της.
*Φιλόλογος - δρ Κοινωνιολογίας
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας