Adolescence: η αβάσταχτη υποκρισία της εξουσίας

Τα άγχη, τα πάθη και τα λάθη της εφηβείας, ο σχολικός και εξωσχολικός εκφοβισμός, οι οικογενειακές ρυθμίσεις και αρρυθμίες, η αναπαραγωγή των έμφυλων στερεοτύπων και ανισοτήτων, ο αμφίβολος ως προς την αποτελεσματικότητά του ρόλος προσώπων, θεσμών και ιδρυμάτων (γονείς, αστυνομία, αναμορφωτήρια, σχολεία, δικηγόροι, διαμεσολαβητές, ψυχίατροι, ψυχολόγοι, κ.ά.) συμπυκνώνονται στον φιλμικό χρόνο τεσσάρων ωρών. Σε αυτή τη διάρκεια, οι θεατές παρακολουθούν με σφιγμένο στομάχι τη βίαιη μετάβαση του 13χρονου Τζέιμι από τη βασανιστική εφηβεία στην ένοχη ενηλικιότητα αναγνωρίζοντας εαυτούς και αλλήλους στην οθόνη.

Οσα φανερά δηλώνονται στην οθόνη μέσω μιας καλοεπεξεργασμένης οπτικοακουστικής γλώσσας έχουν μεγάλη σημασία. Στις ταινίες όμως, όπως και στη ζωή, αυτό που λανθάνει, απουσιάζει ή αποσιωπάται έχει κάποτε πολλαπλά μεγαλύτερη σημασία.

Αυτό που λανθάνει ή/και αποσιωπάται στο «Adolescence» είναι η καθολική αποτυχία των μικρο-συστημάτων εξουσίας -οικογένεια, αστυνομία, εκπαίδευση, ιδρύματα εγκλεισμού, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κ.λπ.- και η συστηματική μετάθεση των αδιεξόδων τους στα άτομα.

Αυτά τα αδιέξοδα παραμένουν ανείπωτα και στον εκτός ταινίας επίσημο λόγο. Μπορεί ο προοδευτικός πρωθυπουργός Κιρ Στάρμερ να εισηγείται την προβολή της «Εφηβείας» στα σχολεία και οι βρετανικοί Times και ποικίλες ενώσεις να υπερθεματίζουν όσον αφορά την απαγόρευση των κινητών στα σχολεία. Μπορεί οι δημιουργοί της ταινίας και οι πολιτικοί να συμφωνούν ή να διαφωνούν για την κατεπείγουσα εφαρμογή μέτρων ελέγχου των διαδικτυακών πλατφορμών. Μπορούμε, επίσης, να επαναστατούμε με την «ανδρόσφαιρα» του ακροδεξιού influencer Αντριου Τέιτ, του οποίου οι απαγορευμένοι διαδικτυακοί λογαριασμοί αποκαθίστανται ταχύτατα μέσω των παρεμβάσεων ενός Ιλον Μασκ. Αυτό που μοιάζει πιο δύσκολο είναι να αποκωδικοποιήσουμε κοινωνικές ανισότητες και ασυμμετρίες, αντιθέσεις και διχοτομήσεις, φραγμούς και αποξενώσεις που καθημερινά εκφράζονται ως «θλιμμένα πάθη» (F. Dubet, «Ο καιρός των θλιμμένων παθών», εκδ. Πόλις) στην κοινωνία και στον διαδικτυακό γαλαξία: μνησικακία, απογοήτευση, ταπείνωση των άλλων, οργή, ύβρις. Εσχατα αμυντικά εργαλεία μιας απροσδιόριστα χαμένης τιμής και αξιοπρέπειας. Ετσι «απροσδιόριστα» κυλούν και κάποιες εξαιρετικές στιγμές της ταινίας: η αηδία του αστυνομικού για το σχολείο, αυτό το «γ…ομαντρί που βρομάει εμετό, λάχανο και σπέρμα». Η αμηχανία του εκπαιδευτικού που αναρωτιέται αν είναι δάσκαλος ή φύλακας ή κοινωνικός λειτουργός. Ή, ακόμα, η έκρηξη του Τζέιμι, που αποκαλεί το αναμορφωτήριο «τρελάδικο», μια παγίδα ενός ψυχρού γραφειοκρατικού συστήματος διαδοχικών εφαρμογών πρωτοκόλλων ελέγχου και επιβολής κανόνων.

Ολοι συμβουλεύουν τον Τζέιμι τι να πει και τι να αποσιωπήσει: ο κρατικός δικηγόρος, ο ταπεινωμένος πατέρας, ο ευγενικός αστυνομικός. Παίζοντας τον ρόλο τους, όσο πιο καλά μπορούν, τον «εκπαιδεύουν» στα παιχνίδια με τους μικρόκοσμους της εξουσίας, αυτά ακριβώς που μισούν και χλευάζουν οι απείθαρχοι έφηβοι σαν να ξέρουν πως δεν υπάρχει διαφυγή. Κι αυτοί καταφεύγουν στα μοναδικά παιχνίδια που ελέγχουν, αυτά στα οποία υπερέχουν. Τα κωδικοποιημένα εικονικά παιχνίδια τα οποία στο κάτω κάτω δεν είναι αληθινά. Γι’ αυτό, ίσως, ο φόνος μοιάζει να μην τους ταράζει ιδιαίτερα, να μην τους συγκλονίζει. Είναι, άραγε, ένας αληθινός φόνος ή μια προσομοίωση του διαδικτυακού σύμπαντος, όπως είναι άλλωστε και τα ερωτικοσεξουαλικά παιχνίδια;

Η εμμονική άρνηση του Τζέιμι («δεν το έκανα εγώ») είναι, ίσως, η πιο ανησυχητική παράμετρος που υποδηλώνει την αποσύνδεση από τον εαυτό, την αποξένωση μικρών και μεγάλων από το περιβάλλον και τον εαυτό.

Η αποτυχία του συστήματος φαίνεται να μη θεραπεύεται από διδακτικές συνταγές και αλγοριθμικές παρεμβάσεις στα Instagram, τα X, τα Snapchat. Πόσες κάμερες, πόσοι επιπλέον σεκιούριτι στα σχολεία, τα πάρκα και τις γειτονιές; Πόσες ακόμα επιμορφώσεις επί επιμορφώσεων αστυνομικών, σωφρονιστών, εκπαιδευτικών και ψυχολόγων; Ποιους συλλογικούς χώρους διαλόγου και έκφρασης των συγκρούσεων εντός και εκτός σχολείου επιτρέπει το σύστημα; Ποια πεδία κριτικής σκέψης αφήνει να αναπτυχθούν ελεύθερα απαξιώνοντας, συγχρόνως, τα νοητικά εργαλεία τους (π.χ. τις κοινωνικές επιστήμες);

Η μεγαλύτερη αρετή της ταινίας είναι η ανάδειξη μιας εφηβείας που ενηλικιώνεται υπό πίεση και αποκλεισμό προς όφελος των κανόνων σε όλα τα επίπεδα.

Για τούτο είναι, ίσως, πολύ ανακουφιστικά τα πικρά δάκρυα δύο βασικών πρωταγωνιστών του δράματος: τα δάκρυα της ψυχολόγου που τολμά να «σπάσει» το πρωτόκολλο και του πατέρα στο προσκεφάλι του γιου του. Ακόμα πιο ανακουφιστική η ήρεμη παραδοχή του Τζέιμι: «Δηλώνω ένοχος». Ανακούφιση για τους θεατές αλλά και τους φορείς εξουσίας. Διότι υπέρτατος νόμος είναι να αναλαμβάνεις την προσωπική σου ευθύνη. Μόνος. Σε αυτό το «μόνος» αξίζει, ίσως, να αναζητήσουμε την αποκρυπτογράφηση των αθέατων μηχανισμών μέσω των οποίων τα κοινωνικοπολιτικά συστήματα φορτώνουν τα δικά τους αδιέξοδα στα υποκείμενα, καμουφλάρουν τα δικά τους εγκλήματα και πατούν το κουμπί που γράφει «restart».

*Ομ. καθηγήτριας Κοινωνιολογίας, πρώην κοσμήτορας Παντείου Πανεπιστημίου