Θρησκεία και τέχνη

Η κρατούσα ετυμολογική ερμηνεία της λέξης «θρησκεία» είναι ότι προέρχεται από το θρώσκω, δηλαδή βλέπω. Για παράδειγμα βλέπω την Αλήθεια, τον Θεό ή τους αγίους. Αυτή η ερμηνεία όμως είναι ελεγχόμενη. Κάτι αντίστοιχο με το επίσης ελεγχόμενο ετυμολογικά λήμμα «άνθρωπος», δηλαδή αυτό που βλέπει ψηλά, ενώ σημαίνει αυτό που έχει την όψη άνδρα. Η θρησκεία ετυμολογείται, όπως μας λέει ο Πλούταρχος, από το θρησκεύειν, που σήμαινε τα διονυσιακά «όργια» που τελούσαν οι Θρακιώτισσες γυναίκες, οι Θρήσσες ή Θράσσες που αποκαλούνταν Κλώδωνες και Μιμαλλόνες, οι οποίες προκαλούσαν έκπληξη στους άνδρες όταν εμφανίζονταν στη διάρκεια των τελετών τους κρατώντας φίδια και συμπεριφέρονταν περίεργα. Οι ρίζες λοιπόν της θρησκείας βρίσκονται στα βάθη μιας παγανιστικής και μαγικής παράδοσης. Ως εκ τούτου η θρησκεία από τη φύση της είναι εικονολατρική σε αντίθεση με το μεταγενέστερα διαμορφωθέν θρησκευτικό δόγμα (το religio) το οποίο είναι εικονοκλαστικό. Και έτσι δικαιολογούνται οι βαρβαρότητες τις οποίες οι φανατικοί θρησκευόμενοι προκαλούν στα έργα τέχνης, με την ίδια πάντοτε δικαιολογία: ότι είναι ιερόσυλα.

Και αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι ότι η θρησκεία, από τη στιγμή που παίρνει δογματικό χαρακτήρα, δεν προσφέρει τίποτα στην εξέλιξη και την πρόοδο της τέχνης. Απόδειξη ότι οι αγιογράφοι εξακολουθούν να ζωγραφίζουν με τον ίδιο τρόπο, με τα ίδια θέματα, με την ίδια σχολαστικότητα που ζωγράφιζαν ο Θεοφάνης, ο Ρούμπλιεφ ή ο πρώιμος Γκρέκο. Ομως αυτοί είχαν πρωτογενή δημιουργικότητα, ήταν επαναστάτες, πρωτοπόροι, ριζοσπάστες. Με μία λέξη ήταν εμπνευσμένοι. Οι επόμενοι με ελάχιστες εξαιρέσεις (π.χ. Κόντογλου) ήταν ίδιοι και απαράλλαχτοι, δημιουργώντας σε μεγάλο βαθμό αντίγραφα ως προϊόντα μιας τεχνικής που πλέον αναπνέει με δυσκολία.

Αυτό που χαρακτηρίζει την τέχνη από την πρώτη στιγμή που πραγματώθηκε και αξιολογήθηκε από τον πρωτόγονο άνθρωπο μέχρι σήμερα είναι ο κοσμοπολιτισμός και η ελευθεριότητα. Η αισθητική σε αυτή τη διαδικασία παίζει τον ρόλο της ανανεωτικότητας, της νεωτερικότητας και του ερεθίσματος, με σκοπό να προσελκύει τον αποδέκτη των μηνυμάτων της με επίκαιρο τρόπο. Με αυτό σαν γνώμονα είναι ανόητο να ανακαλύπτουμε πίσω από την αισθητική επένδυση ενός έργου τέχνης τη βλασφημία ή κάποια αιρετική ιδεολογία που επιχειρεί να προσβάλει δογματικές πεποιθήσεις. Απόδειξη είναι ότι η βλασφημία ή η αιρετική διάθεση εκφράστηκε αιώνες πριν από τον δικό μας από μεγάλους καλλιτέχνες που τα αισθητικά τους πρότυπα κάθε άλλο παρά ριζοσπαστικά μπορείς να τα πεις. Οπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι που στις δύο εκδοχές της Παναγίας των Βράχων απεικόνιζε έναν πέτρινο φαλλό που κατεβαίνει από τον ουρανό προς την παρθένο Μαρία συμβολίζοντας την άμωμη σύλληψη (Παρίσι), ενώ στην άλλη εκδοχή (Λονδίνο) ο ίδιος φαλλός ξεπηδάει από τη γη συμβολίζοντας κάτι που μόνο άμωμη σύλληψη δεν το λες. Οπως επίσης ο Μικελάντζελο που απεικόνισε στο παρεκκλήσι της Σιστίνα τον Αδάμ ολόγυμνο να έρχεται σε επαφή με τον Θεό που περιστοιχίζεται από γυμνά στρουμπουλά αγγελούδια, μια γυμνή άγουρη κοπέλα και έναν επίσης γυμνό έφηβο. Αν θέλεις λοιπόν να είσαι «ιερόσυλος» δεν χρειάζεται να το κάνεις μέσω της αισθητικής.

Μη μας παραξενεύει λοιπόν η συμπεριφορά των φανατικών θρησκευόμενων που βανδαλίζουν έργα τέχνης, διότι αυτή ήταν, είναι και θα είναι η οπτική γωνία από την οποία οι άνθρωποι αυτοί βλέπουν όχι μόνο την τέχνη αλλά κάθε κοινωνική εκδήλωση που δεν είναι σε απόλυτη ευθυγράμμιση με το δόγμα τους. Το δόγμα αποτελεί ένα επίκτητο μεν, αυτόματο δε αντανακλαστικό του νευρικού τους συστήματος και είναι, μαζί με την υποκριτική αγανάκτησή τους, ένα αποδεικτικό ότι ο Μεσαίωνας θα καθρεφτίζεται στις αντιδράσεις τους στο διηνεκές, με τον ίδιο τρόπο όπως τότε που οι ρασοφόροι οι οποίοι ακολουθούσαν τις ορδές του Αλάριχου κονιορτοποιούσαν μέσα σε τεράστια γουδιά αρχαία αγάλματα μαζί με αμαρτωλούς «ειδωλολάτρες». Η δε αιτιολόγηση των πράξεών τους με γνώμονα την αισθητική του έργου που βανδαλίζουν θα είναι πάντα μια ιεροεξεταστικής έμπνευσης πρόφαση.

*Νομικός, συγγραφέας