Σιγά σιγά συνηθίζουμε πως η Ευρώπη είναι πλέον απούσα από την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Τα νέα για την πλατφόρμα τεχνητής νοημοσύνης της κινεζικής startup DeepSeek προκάλεσαν μεγάλο σοκ στις αμερικανικές αγορές. Κανένα σοκ όμως δεν προκάλεσε η απουσία της Ευρώπης από την τεχνολογική διαμάχη. Memes (χιουμοριστικές φωτογραφίες) κυκλοφορούν στο διαδίκτυο που παρουσιάζουν την Αμερική και την Κίνα να κονταροχτυπιούνται με τις τεχνολογικές τους εταιρείες (βλ. ChatGPT, Gemini, DeepSeek), ενώ η Ευρώπη κάθεται σε μια γωνία, κρατώντας ένα πλαστικό μπουκάλι με «γαντζωμένο» καπάκι, υπονοώντας πως αυτή είναι η καινοτομία που έχει να προσφέρει πλέον η Ευρώπη.
Οι λόγοι για τους οποίους έχουμε μείνει πίσω είναι προφανώς πολλοί. Σημαντικό ρόλο όμως έχει παίξει η λιτότητα που εφαρμόστηκε στην Ευρώπη μετά την κρίση του 2008. Οσο η Αμερική και Κίνα επένδυαν σε νέες τεχνολογίες, εμείς τρωγόμασταν μεταξύ μας. Η λιτότητα κυριάρχησε ως φάρμακο στην κρίση, ξεκινώντας από τη χώρα μας. Το αποτέλεσμα; Οι ευρωπαϊκές επενδύσεις μειώθηκαν σημαντικά.
Σε έναν κεϊνσιανό οικονομολόγο αυτό δεν προκαλεί έκπληξη. Σε καιρούς κρίσης, ο Κέινς μάς διδάσκει πως το κράτος πρέπει να βάζει πλάτες, γιατί ο ιδιωτικός τομέας φοβάται να το κάνει. Οσα χρήματα κι αν τυπώνονται από τις κεντρικές τράπεζες, αν οι καταναλωτές είναι κλεισμένοι στα σπίτια τους, τότε τα χρήματα αυτά δεν θα καταλήξουν σε παραγωγικές επενδύσεις. Αντ’ αυτού, θα διοχετευτούν σε επαναγορές μετοχών ή εξαγορές ακινήτων. Οπως και έγινε.
Δυστυχώς όμως το κόστος της λιτότητας δεν σταμάτησε εκεί. Οι πολιτικές αυτές οδήγησαν στον κοινωνικό διχασμό, στην αύξηση του χρέους, στην άνοδο της Ακροδεξιάς, στη διόγκωση των ανισοτήτων, έσπρωξαν τους Βρετανούς ψηφοφόρους προς το Brexit και ψαλίδισαν τα εθνικά συστήματα υγείας που αποδείχθηκαν ανεπαρκή τον καιρό της πανδημίας.
Γι’ αυτό τον λόγο ο οικονομολόγος Μαρκ Μπλάιθ έχει αποκαλέσει τη λιτότητα μια «τρέλα». Σχεδόν ποτέ δεν έχει πετύχει η λιτότητα τους στόχους για τους οποίους υιοθετείται. Γιατί όμως εφαρμόστηκε και εξακολουθεί να εφαρμόζεται; Πολλοί λένε πως είναι απλώς ένα τραγικό λάθος. Κακά οικονομικά. Ιδεολόγοι, φονταμενταλιστές της αγοράς, πραγματικά πιστεύουν πως έτσι θα σώσουν την οικονομία.
Η οικονομολόγος Κλάρα Ματέι στο εξαιρετικό βιβλίο της «Η τάξη πραγμάτων του κεφαλαίου: πώς οι οικονομολόγοι επινόησαν τη λιτότητα και έστρωσαν τον δρόμο στον φασισμό», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Νησίδες», προτείνει μια άλλη εξήγηση. Ισχυρίζεται πως ο άρρητος στόχος της λιτότητας είναι η διάσωση της τάξης πραγμάτων του κεφαλαίου. Μπορεί να κοστίσει πολύ σε ΑΕΠ, εργασία, μισθούς και χρέος, αλλά η επιδίωξη της λιτότητας δεν ήταν ποτέ η εξυγίανση της κοινωνικής οικονομίας, αλλά η διαφύλαξη των συνθηκών συσσώρευσης κεφαλαίου. Με άλλα λόγια, η λιτότητα στοχεύει στο να καταπνίξει τη δυνατότητα των πολιτών να φανταστούν εναλλακτικές στον καπιταλισμό.
Το επιχείρημα της Ματέι δεν βασίζεται στην ανάλυση της πρόσφατης αναζωπύρωσης των πολιτικών της λιτότητας. Για να κατανοήσει τη λογική αυτού του φαινομένου που, παρά την αποτυχία του, συνεχίζει να επανεμφανίζεται, η Ματέι επιστρέφει στις ιστορικές και διανοητικές καταβολές του. Δηλαδή, στον μεσοπόλεμο, όπου οι ιδέες της λιτότητας πρωτοεμφανίστηκαν. Το βιβλίο της βασίζεται σε μια εντυπωσιακή αρχειακή, ιστορική και συγκριτική έρευνα στη Βρετανία και την Ιταλία, όπως και στην ανάλυση της ιστορίας της οικονομικής σκέψης.
Ποιοι ήταν οι διανοητικοί πατέρες της λιτότητας; Κατά κύριο λόγο, μας λέει η Ματέι, ήταν οικονομολόγοι όπως ο Ιταλός Μαφέο Πανταλεόνι, που στήριξε το καθεστώς Μουσολίνι και έτρεφε ένα βαθύτατο μίσος προς τα λαϊκά και εργατικά στρώματα. Η Ματέι ισχυρίζεται πως αυτές οι προκαταλήψεις αντικατοπτρίζονται στις οικονομικές θεωρίες τους, που σε κάποιο βαθμό επιβιώνουν μέχρι και σήμερα.
Συνεπώς, η λιτότητα είναι πράγματι ένα φάρμακο, αλλά με τη διττή αρχαιοελληνική έννοια της λέξης: είναι η θεραπεία που σώζει (τον καπιταλισμό), αλλά και το δηλητήριο που σκοτώνει (τα εργατικά στρώματα). Η λιτότητα δεν είναι κακά οικονομικά, ούτε ένα τεχνικό λάθος που επανέρχεται κάθε τόσο στην ιστορία. Τουναντίον, η λιτότητα είναι ένας εξαιρετικά χρήσιμος και αποτελεσματικός μηχανισμός επιβίωσης του καπιταλισμού. Με απάνθρωπο τρόπο, αλλά σοκαριστική αποτελεσματικότητα, πετυχαίνει να καταπνίξει κοινωνικά κινήματα και να αποτρέψει την αμφισβήτηση των βασικών πυλώνων του καπιταλιστικού συστήματος. Ετσι, προστατεύει την τάξη πραγμάτων του κεφαλαίου.
Στη χώρα μας, το επιχείρημα αυτό μάς είναι ιδιαιτέρως οικείο. Τα χρόνια της μνημονιακής λιτότητας καταρράκωσαν μισθούς και συντάξεις, κλιμακώνοντας την ανεργία και το φευγιό των νέων, υποβαθμίζοντας την παιδεία, την υγεία και τις υποδομές της χώρας μας. Το μεγαλύτερο κόστος των μνημονίων όμως, και κυρίως του τρίτου, ήταν η κατάρρευση των κινημάτων, η κυριαρχία της πεποίθησης ότι δεν υπάρχει εναλλακτική, η διάδοση μιας πολιτικής μελαγχολίας. Οπως τραγουδά και ο συνονόματος Τζαβέλλας, γίναμε «κυρ-Παντελήδες». Ας ελπίζουμε πως οι πρόσφατες κινητοποιήσεις και μια νέα πολιτικοποιημένη γενιά που δεν βίωσε τη μνημονιακή απογοήτευση μπορούν να αποτελέσουν τον σπόρο για μια καινούργια πολιτική ζύμωση και ελπίδα.
*Συνεργάτης στο World Inequality Database, Παρίσι
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας