Η παρακμή της Αμερικής (1)

Στην προεδρική ορκωμοσία του 2017, ο Τραμπ παραδέχτηκε ότι η χώρα βρίσκεται σε βαθιά εθνική παρακμή αποκαλώντας την «αμερικανικό μακελειό» (carnage). Στη δεύτερη, ξεκίνησε με τον μύθο μιας χρυσής εποχής θυμίζοντας ότι η Αμερική πάντα πανηγύριζε τον εαυτό της: η χώρα της ελευθερίας, το αμερικάνικο όνειρο, η «λαμπερή πόλη στον λόφο» (the shining city on a hill), το «απαραίτητο» έθνος. Ο Τραμπ έφτιαξε μια ειδυλλιακή εικόνα επιστροφής στο μεγαλείο, μια «συναρπαστική νέα εποχή εθνικής επιτυχίας». Χαρακτηριστικά της: η ιστορική αποκατάσταση επεκτατικών προέδρων όπως ο Γουίλιαμ ΜακΚίνλεϊ και ο Αντριου Τζάκσον, η απόκτηση νέων εδαφών στη Γριλανδία και στον Παναμά, η τιμωρία κρατών που τον αψηφούν όπως ο Καναδάς, το Μεξικό, η Κίνα, αργότερα η Ε.Ε. Η στιβαρή του ηγεσία θα επιβάλει την αυτοκρατορική της θέληση εσωτερικά και διεθνώς. Είχαμε να ακούσουμε τέτοια ρητορική από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ο Τραμπ μιλάει σαν επίδοξος αυτοκράτορας, θέλει να επαναθεμελιώσει με πειθώ και βία την παντοδυναμία της χώρας που υπέσκαψαν οι προδότες πολιτικοί του αντίπαλοι, να κάνει φιλικά κράτη βασάλους της κυριαρχίας του. Αλλά βρίσκεται η Αμερική σε παρακμή, θα την κάνει μεγάλη πάλι ο Τραμπ, έχουμε την επιστροφή στην εποχή των αυτοκρατοριών;

Ο αμερικανικός 20ός αιώνας ξεκίνησε με το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ιδρυτικές πράξεις ήταν η Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, το Σχέδιο Mάρσαλ και η ίδρυση το ΝΑΤΟ. Η πρώτη θεμελίωσε ένα τραπεζικό και χρηματοπιστωτικό σύστημα που οδηγεί ένα δυσανάλογο μέρος του παγκόσμιου προϊόντος στην Αμερική και στη Δύση. Ο Mάρσαλ βοήθησε την ανάκαμψη της Δυτικής Ευρώπης υπό τον όρο της ενσωμάτωσής της στο αμερικανικό στρατόπεδο. Το ΝΑΤΟ και οι δεκάδες στρατιωτικές βάσεις σε όλο τον κόσμο ολοκλήρωσαν το σχέδιο. Η Αμερική ανέλαβε τον ρόλο του πρωταγωνιστή του ελεύθερου εμπορίου και του διεθνούς σερίφη. Με την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο πρεσβύτερος Μπους ανακοίνωνε θριαμβευτικά ότι αρχίζει μια Νέα Παγκόσμια Τάξη στην οποία οι αρχές της δικαιοσύνης θα προστατεύουν τους αδύναμους από τους ισχυρούς και η ελευθερία θα εδραιωθεί μεταξύ των λαών. «Η αποστολή μας πρέπει να είναι η διαρκής ειρήνη».

Η Νέα Παγκόσμια Τάξη είχε τρία πρόσωπα: παγκοσμιοποίηση στην κοινωνική οργάνωση, κοσμοπολιτισμός στη θεσμική και νεοφιλελευθερισμός στην οικονομική. Συστατικά της ήταν το διεθνές δίκαιο, οι διεθνείς οργανισμοί και θεσμοί, η παγκόσμια «κοινωνία πολιτών» και οι ΜΚΟ. Συνδυάστηκε με την ιδεολογική ηγεμονία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την αναβάθμιση των Ηνωμένων Εθνών, την απελευθέρωση των αγορών και του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Αλλά μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους ο νεότερος Μπους έβαλε απότομα τέλος στην ελπίδα για διαρκή ειρήνη. Ο κοσμοπολιτισμός αντικαταστάθηκε από τις αυταπάτες μιας νέας αυτοκρατορίας. O Τζον Μπόλτον, ηγέτης της νεο-συντηρητικής παράταξης, σύμβουλος του Μπους και τώρα θανάσιμος εχθρός του, υποστήριξε πριν από τον πόλεμο του Ιράκ ότι οι διεθνείς συνθήκες είναι δεσμευτικές πολιτικά, όχι νομικά, και μπορούν να εγκαταλειφθούν αν το επιβάλλει η πολιτική σκοπιμότητα. «Η Αμερική είναι η κυρίαρχη δύναμη στον κόσμο» έγραφε ο πανεπιστημιακός σύντροφος του Μπόλτον, Charles Krauthammer, το 2001, «πιο ισχυρή από οποιαδήποτε άλλη έχει υπάρξει από την εποχή της Ρώμης. Κατά συνέπεια, η Αμερική είναι σε θέση να αποφεύγει τους κανόνες, να αλλάζει τις προσδοκώμενες συμπεριφορές και να δημιουργεί νέες πραγματικότητες με αδιάλλακτες επιδείξεις βούλησης…Πρέπει, χωρίς ντροπή, απολογίες, συμβιβασμούς, να είμαστε η Αμερική του συνταγματικού ηγεμονισμού». Ο δε ιδεολόγος του νεο-ιμπεριαλισμού και φίλος του κ. Μητσοτάκη, Νιλ Φέργκιουσον, έγραφε ότι η Αμερική πρέπει να αφιερώνει ένα μεγάλο μέρος των πόρων της στο να κάνει τον κόσμο «ασφαλή για τον καπιταλισμό και τη δημοκρατία».

Η αιώνια ειρήνη που είχε ευαγγελιστεί τον 18ο αιώνα ο Καντ και τον 20ό ο Χάμπερμας -δύο Γερμανοί που εγκατέλειψαν την ισχύ και ανακάλυψαν το δίκαιο μετά από μεγάλες ήττες- χάθηκε στα σοκάκια της Μπάρζα, στη Λιβύη, στα βουνά του Αφγανιστάν, στη Συρία. Ταυτόχρονα η παραβίαση του διεθνούς δικαίου στη Γιουγκοσλαβία και στο Ιράκ, η περιφρόνηση των Ηνωμένων Εθνών και η αδιαφορία για την παγκόσμια κοινή γνώμη έκαναν την Αμερική ανάδελφη. Ο Τραμπ είναι το σύμπτωμα της αυτοκρατορικής παρακμής που ισχυρίζεται ότι είναι η θεραπεία. Γιατί ποιο ήταν το νόημα του Τραμπ; Νίκη του εθνολαϊκού καπιταλισμού, του εθνικιστικού ρατσισμού, εγκατάλειψη της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης σε συνδυασμό με τη μάτσο αγάπη για τη στρατιωτική δύναμη και τη βία. Είναι το αποτέλεσμα της αποτυχίας ενός οικονομικού συστήματος, της γεωπολιτικής αστάθειας στην οποία οδήγησε και της προσπάθειας διαχείρισης της παρακμής του. Πώς φτάσαμε εδώ;

Σε δύο άρθρα τον Νοέμβριο του 2016 υποστήριξα ότι η παρακμή της Αμερικής, που έγινε παγκόσμια φανερή στις προεδρικές εκλογές και επαναλήφθηκε με διαφορετικό τρόπο το 2024, είναι μακροχρόνια και ανεπίστρεπτη (https://left.gr/news/i-parakmi-tis-amerikis-1). Η εισβολή στο Καπιτώλιο ολοκλήρωσε την εικόνα ενός σχεδόν αποτυχημένου κράτους που εντούτοις έχει ακόμη μεγάλη δύναμη. Αλλά τα προβλήματα είχαν ήδη φανεί από τη δεκαετία του 1980, παρότι δεν τα είχε προβλέψει η «βιομηχανία» της γεωπολιτικής: «ειδικοί», ιδρύματα και think tanks, ένα καλοπληρωμένο είδος ιδεολογικής δημοσιογραφίας. Δεν υποπτεύθηκαν την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης ούτε κατανόησαν ότι η αποχώρηση του διπολισμού θα οδηγούσε σε περίοδο μεγάλης αστάθειας. Πίστεψαν ότι η επικράτηση του καπιταλισμού στην Κίνα θα την οδηγήσει σε φιλελεύθερη δημοκρατία. Πίστεψαν ότι η ηγεμονία της Αμερικής ήταν αυταπόδεικτη και αναγκαία. Τα υποστήριξαν και οι δικοί μας εκσυγχρονιστές «αναλυτές» που επιτέθηκαν στα άρθρα μου ως ενδείξεις «αντιαμερικανισμού», μια ανόητη πασπαρτού επίθεση σε όποιον διαφωνεί με τις κοινότοπες «αναλύσεις» τους.

Η αμερικανική επιρροή μειώνεται για τέσσερις λόγους από τη δεκαετία του ’60. Την τελευταία εικοσαετία, το αμερικανικό μερίδιο στην παγκόσμια παραγωγή μειώθηκε από 23,5% σε 15,56%, ενώ το χρέος εκτινάχθηκε. Το 1990, ο πρόεδρος Μπους παραδέχτηκε ότι η «συντριπτική οικονομική μας υπεροχή μετά τον πόλεμο θα μειωνόταν». Η παρακμή διακρίνεται σε όλες τις πλευρές της ζωής: στα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας και φοίτησης στο Δημοτικό σχολείο, στην έλλειψη ιατρικής περίθαλψης για 30 εκατομμύρια Αμερικανών, στο υψηλότερο ποσοστό φυλακίσεων και στη μεγαλύτερη εισοδηματική ανισότητα στον κόσμο. Πρόσφατα μάθαμε ότι οι τρεις πλουσιότεροι Αμερικανοί έχουν μεγαλύτερο πλούτο από το κάτω μισό του πληθυσμού. Μετά έχουμε την ηθική και πολιτική απονομιμοποίηση της παραδοσιακής αμερικανικής ελίτ, που επιβεβαιώθηκε με τη σχεδόν ολική συστράτευσή της με τους Δημοκρατικούς. Τέλος, έχουμε την άνοδο των άλλων. Από τους ΒRΙCS μέχρι τα μικρότερα κράτη που απαιτούν μια πιο δίκαιη κατανομή του παγκόσμιου πλούτου, τα συστατικά της παρακμής είναι σαφή. Συνεχίζουμε στα επόμενα.

Το νέο βιβλίο του Κώστα Δουζίνα «Το κράτος των δικαστών» κυκλοφορεί σύντομα από τις Εκδόσεις Παπαζήση

*Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου