Λόγοι, υπολογισμοί, διαχωρισμοί

Το περιστατικό με τη φοιτήτρια στο Ιράν πυροδότησε μια δημόσια συζήτηση κατά την οποία ήρθαν στην επιφάνεια μια σειρά λόγων, υπολογισμών και διαχωρισμών τους οποίους αξίζει να αναλύσουμε και να σκεφτούμε κριτικά.

Από τη μία πλευρά, εμφανίστηκε ο λόγος εκείνων που έσπευσαν να υποστηρίξουν αυτήν την πράξη αντίστασης, πραγματική ή δυνητική, αναπαράγοντας ταυτόχρονα στερεότυπα και αναπαραστάσεις που έχουν ισλαμοφοβικές, ρατσιστικές και, ναι, διαφωτιστικές ρίζες και συνδηλώσεις στο δυτικό πλαίσιο. Που αντιπαρέθεσαν, όπως παρατηρήθηκε, το γυμνό, καλλίγραμμο και ατομικό γυναικείο σώμα σε αυτό του μαντιλοφορεμένου, σκοτεινού και σκοταδιστικού γυναικείου πλήθους με τις γαμψές μύτες.

Οταν στρέφουμε το βλέμμα προς τα ανατολικά μας, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος να το κάνουμε αυτό επιλεκτικά βλέποντας μόνο ό,τι ανταποκρίνεται στις οριενταλιστικές προσδοκίες και προβολές μας. Εν προκειμένω, να αγνοούμε και να παραμερίζουμε σημαντικές όψεις μιας σύνθετης πραγματικότητας, όπως η ενεργή συμμετοχή των γυναικών στο Ιράν –σε σύγκριση με άλλες χώρες της περιοχής– στην πανεπιστημιακή, την επαγγελματική, την καλλιτεχνική και την πολιτική ζωή, καθώς και στην ίδια την επανάσταση του 1979 που ανέτρεψε την εκσυγχρονιστική δικτατορία του Σάχη και οδήγησε στην εδραίωση της Ισλαμικής Δημοκρατίας.

Ακόμα χειρότερα, ελλοχεύει ο κίνδυνος να κοιτάμε επιλεκτικά προς τα ανατολικά μας, αποστρέφοντας το βλέμμα μας και κοιτώντας από την άλλη, όταν πρόκειται για τις εικόνες των δεκάδων χιλιάδων πτωμάτων, μαντιλοφορεμένων και μη, που αφήνουν πίσω τους οι βόμβες του Ισραήλ, οι οποίες έρχονται, μαζί με την απαραίτητη στρατιωτικο-πολιτική στήριξη, από τα δυτικά μέρη μας.

Από την άλλη πλευρά, εμφανίστηκε ο λόγος εκείνων που έσπευσαν να μειώσουν αυτήν την πράξη αντίστασης, πραγματική ή δυνητική, ενάντια σε υπαρκτές μορφές και μηχανισμούς έμφυλης καταπίεσης. Που έσπευσαν να τη χαρακτηρίσουν ως καχύποπτη και πιθανώς υποκινούμενη, ως σύμπτωμα ψυχικής διαταραχής ή ακόμα και ως μη γενόμενη επειδή δεν συμβαδίζει με τους γεωπολιτικούς υπολογισμούς τους ή τις αντιδυτικιστικές, ανεστραμμένα οριενταλιστικές, εξιδανικεύσεις τους (συχνά, αυτά τα δύο πάνε μαζί). Πρόκειται για τους λόγους εκείνων που έκριναν ότι δεν αξίζει να παρατηρήσουν και να αναφέρουν πως στο Ιράν η υποχρεωτικότητα του καλύμματος (της μαντίλας) αποτελεί νόμο που επιβάλλει το κράτος (μαζί με μια σειρά θεσμοθετημένων μέτρων διακρίσεων και διαχωρισμών βάσει του φύλου)· πως υπάρχει μια αστυνομία ηθών που –με διακριτική ευχέρεια ανάλογα την περιοχή και τη συγκυρία– επιτηρεί τη συμμόρφωση σε αυτά τα μέτρα· πως από το 1979 μέχρι σήμερα αναδύονται κινήματα διαμαρτυρίας εναντία και σε αυτήν τη μορφή καταπίεσης (όπως η εξέγερσης του 2022)· πως το ιρανικό κράτος απαντάει με αιματηρή καταστολή και εφαρμόζοντας ακόμα και την ποινή της εκτέλεσης σε άτομα που συλλαμβάνονται σε αυτά.

Εν ολίγοις, εφαρμόζοντας και προσαρμόζοντας το αναλυτικό σχήμα της Σπίβακ από το «Μπορούν οι υποτελείς να ομιλούν;» (εκδ. Ακυβέρνητες Πολιτείες), μπορούμε να διακρίνουμε δύο λόγους στην εν λόγω συζήτηση: εκείνον που παρουσιάζει λευκούς άντρες (ή ακόμα και μη μαντιλοφορεμένες γυναίκες) να σώζουν σκούρες γυναίκες από σκούρους άντρες και εκείνον που υποστηρίζει ότι οι γυναίκες φορούν τη μαντίλα επειδή το θέλουν, επειδή είναι μέρος της παράδοσης και της θρησκείας τους (παρότι στη προκειμένη περίπτωση πρόκειται για μια κρατικά επιβαλλόμενη υποχρέωση που στηρίζεται σε μια συντηρητική και πατριαρχική ερμηνεία αυτής της θρησκείας).

Οπως δείχνει η Σπίβακ αναφορικά με το παράδειγμα της διαμάχης γύρω από το έθιμο του σάτι στην αποικιακή Ινδία, αυτοί οι δύο λόγοι, ο διασωστικός λόγος του οριενταλισμού και ο ρομαντικοποιητικός λόγος του ανεστραμμένου οριενταλισμού (όρος που εισήγαγε ο Al-Azm και ταυτίζεται ως προς το περιεχόμενό του με αυτό που η Σπίβακ αποκαλεί ανεστραμμένο εθνοκεντρισμό) αλληλοενισχύονται μέσα από τον ανταγωνισμό τους, καταλήγοντας να είναι οι μόνοι που ακούγονται στον δημόσιο λόγο. Δημιουργούν έτσι ένα ηγεμονικό δίπολο που καθιστά αδύνατο να ακουστούν οι φωνές των ίδιων των γυναικών υποτελών (μαντιλοφορεμένων και μη) και να αρθρωθεί αυτός ο τρίτος πόλος που εναντιώνεται και στους δύο άλλους προωθώντας τη χειραφέτηση. Οσον αφορά το διά ταύτα του ζητήματος της μαντίλας, είναι ο λόγος που εναντιώνεται εξίσου στην επιβολή και στην απαγόρευσή της.

Το γεγονός ότι ορισμένοι ηγεμονικοί λόγοι (όπως η εκδοχή φεμινισμού που ορθώς κατακρίνεται ως λευκός ή δυτικός φεμινισμός) παρουσιάζουν μέσα από το δικό τους πρίσμα, το οποίο ενδέχεται να είναι ευθυγραμμισμένο και με συγκεκριμένες γεωπολιτικές βλέψεις, κάποιες αντιστάσεις, ατομικές ή συλλογικές, δεν αναιρεί το δίκαιο περιεχόμενο των τελευταίων, ούτε τον άδικο και καταπιεστικό χαρακτήρα των εξουσιών που έχουν απέναντί τους. Δεν μας στερεί λοιπόν τη δυνατότητα να δούμε σε αυτές κάτι που μπορεί να διασωθεί και είναι κρίσιμο να στηριχθεί.

Οσον αφορά τις γεωπολιτικές προεκτάσεις του ζητήματος, πράγματι είναι μια βάσιμη υπόθεση πως αν γινόταν στο Ιράν μια εξέγερση που μετατρεπόταν σε επανάσταση, ή αν είχε γίνει κάτι τέτοιο το 2022, το Ισραήλ και οι ΗΠΑ θα ωφελούνταν από αυτήν, ακόμα και αν δεν την αξιοποιούσαν με κάποια άμεση παρέμβαση –ο Νετανιάχου ήταν άλλωστε αυτός που υποδέχτηκε στο Ισραήλ το 2023 τον γιο του καθαιρεμένου Σάχη, ο οποίος υποδύεται τον ηγέτη αντιπολίτευσης από τις ΗΠΑ, ως τον «εξόριστο διάδοχο». Μία τέτοια εξέλιξη θα κλόνιζε τη σταθερότητα και άρα την ισχύ του ιρανικού κράτους ως περιφερειακής δύναμης για κάποιο χρονικό διάστημα. Και κατά πάσα πιθανότητα θα άλλαζε την εξωτερική πολιτική της οικονομικής και στρατιωτικής στήριξης των οργανώσεων του λεγόμενου άξονα της αντίστασης (αίτημα που διατυπώνουν συχνά τα ίδια τα κινήματα στο Ιράν λόγω και όσων συνεπάγεται αυτή η στήριξη για τον κρατικό προϋπολογισμό). Θα διαμορφωνόταν έτσι μια κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή όπου οι εναπομείνασες περιφερειακές δυνάμεις θα ήταν το Ισραήλ, η Σαουδική Αραβία και η Τουρκία, εντός της οποίας το πρώτο θα μπορούσε να προχωρήσει, και γιατί όχι να ολοκληρώσει, με μικρότερο κόστος και αντιδράσεις τον εκτοπισμό και τη γενοκτονία των Παλαιστινίων. Θα ήταν επίσης μια πιο ευνοϊκή συνθήκη για την υλοποίηση του σχεδιασμένου εμπορικού και ενεργειακού δρόμου Ινδίας-Μέσης Ανατολής-Ευρώπης (IMEC), ο οποίος περνάει δίπλα από το Ιράν και μέσα από το λιμάνι της Χάιφα.

Μπορούμε όμως να θυσιάσουμε μια εξέγερση, ακόμα και μια ατομική χειρονομία αντίστασης, στον βωμό της γεωπολιτικής; Μπορούμε να διαγράψουμε την αξία της ως κίνησης και προοπτικής κατάργησης υπαρκτών μορφών καταπίεσης (οι οποίες θεωρητικά θα μπορούσαν να αρθούν και μέσω άλλων οδών) επειδή δεν συμβαδίζει με σενάρια, υπολογισμούς και στρατηγικές που ανήκουν στην τάξη της γεωπολιτικής και της realpolitik; Δεν εγκαταλείπουμε έτσι τη σκοπιά της χειραφέτησης;

Αυτό που μπορούμε να κάνουμε, για αρχή, είναι να μην αναπαράγουμε ισλαμοφοβικά στερεότυπα την ίδια στιγμή που υποστηρίζουμε πράξεις αντίστασης γυναικών στα ανατολικά μας. Και να νοιαζόμαστε για τη μοίρα όσων εξ αυτών βρίσκονται τόσο στις φυλακές του Ιράν όσο και εκείνες του Ισραήλ (χωρίς να σημαίνει αυτό ότι οι δύο καταστάσεις είναι συγκρίσιμες ή ότι πρέπει να μπούμε στη διαδικασία μιας τέτοιας σύγκρισης). Μπορούμε επίσης να σημειώνουμε ότι μια επανάσταση στο Ιράν θα είναι τέτοια μόνο αν ακολουθήσει μια πορεία αυτόνομη από τις βλέψεις του Ισραήλ, των ΗΠΑ και του «εξόριστου διάδοχου». Τελευταίο, και σημαντικότερο, αρκεί να θυμόμαστε ότι γυναίκες με και χωρίς μαντίλα κατέβαιναν στους δρόμους η μία δίπλα στην άλλη τόσο στην εξέγερση του 2022 όσο και στην επανάσταση του 1979 του Ιράν. Οι εξουσίες και όσα επιβάλλουν οι εκάστοτε νόμοι πάνω στα ίδια τα σώματά τους μπορεί να αλλάζουν. Η σημασία όμως αυτής της αλληλεγγύης και της έμπρακτης απόρριψης ενός διαχωρισμού μεταξύ θρησκευόμενων και μη θρησκευόμενων παραμένει.

*Υπ. διδάκτορας Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ