Πόσο φόβο άραγε αντέχουμε ακόμα;

Πρέπει άραγε να φοβόμαστε σήμερα το τι ακριβώς θα προκύψει από τις αμερικανικές εκλογές; Πρέπει τελικά να τρέμουμε αν θα χτυπήσει ή δεν χτυπήσει το Ιράν το Ισραήλ (ή το ανάποδο) και αν θα εμπλακούν ΗΠΑ - Ρωσία άμεσα στα γεγονότα; Να παίρνουμε στα σοβαρά το ότι παρά πολλοί αναλυτές μιλούν για επικείμενο μεγάλο κραχ, όπως έκαναν το 2008 πριν καταρρεύσει η Lehman Brothers και ξεκίνησε διεθνώς η ύφεση αλλά και η κρίση χρέους στην ευρωζώνη;

Υπάρχει ένα δεδομένο στις μεγάλες κρίσεις του παρελθόντος που δεν μπορούμε να το αγνοήσουμε: το κεφάλαιο δεν ρέει πάντα με τον επωφελή τρόπο και τον ενάρετο κύκλο που υποθέτουν οι θεωρίες (βλ. Harold James, Διεθνείς κινήσεις κεφαλαίου και παγκόσμια τάξη, Ιστορία του Καπιταλισμού, Cambridge).

Μπορεί το ευρύτερο οικονομικό φόντο εδώ και τρία χρόνια να μοιάζει παρόμοιο με αυτό πριν από την τραπεζική κρίση του 2008, εν τούτοις υπάρχουν διαφορές που αξίζουν την προσοχή, εκτός του γεωπολιτικού σκηνικού φυσικά. Η χρηματοοικονομική αρχιτεκτονική πίσω από την αυξανόμενη δυναμική του χρέους των ΗΠΑ οφείλεται κυρίως στην ασυμβατότητα ωρίμανσης χρεογράφων (όπως τα κρατικά ομόλογα) στους τραπεζικούς ισολογισμούς. Και φυσικά υπάρχει και υπερσυγκέντρωση κινδύνων και πάλι στις αγορές: πόλεμοι, πληθωρισμός, τεράστια χρέη, ενεργειακές κρίσεις, αυξημένα επιτόκια, υπερτιμολόγηση αξιών και κεφαλαιοποιήσεων.

Επίσης, ο βαθμός συσχέτισης παραγωγικής-χρηματιστηριακής οικονομίας παραμένει εντελώς αρνητικός: τα προθεσμιακά παράγωγα πάνω στη μεταβλητότητα των αγορών και τα εξωτικά επενδυτικά προϊόντα στοιχηματίζονται με εσωτερικό δανεισμό, ενώ ταυτόχρονα στερούν ρευστότητα από το οικονομικό κύκλωμα και από τους κλάδους παραγωγής. Η δε πρωτοφανής ποσότητα χρήματος που εκδόθηκε με μηδενικά επιτόκια μέσα σε πανδημία και ενεργειακή κρίση δεν έπεσε σε παραγωγή-εμπόριο-θέσεις απασχόλησης, αλλά μοχλεύθηκε και «εξαϋλώθηκε» εντός του αλχημιστικού χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Η τέλεια καταιγίδα μοιάζει ακόμη και σαν να έχει προεξοφληθεί! Και η αλήθεια είναι ότι ζήσαμε απότομη ύφεση και ισχυρή ανάκαμψη μέσα στην πανδημία (και το ίδιο απότομη έκρηξη τιμών βασικών αγαθών και κόστους χρήματος, μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία), αλλά τώρα με τον διαρκή πόλεμο στη Μέση Ανατολή φαίνεται να επικρατεί ασταθής πολυπολισμός σχεδόν παντού. Κάποιες, λοιπόν, αγορές προς το παρόν εξωτερίκευσαν όπως φαίνεται όλα τα παραπάνω (αφού η εσωτερίκευση έγινε υπόκωφα και ανώδυνα). Δεν το λες και «μη αναμενόμενο» δεδομένου ότι το αρνητικό επιτόκιο μετατράπηκε εν ριπή οφθαλμού σε υπερθετικό, με το μοχλευμένο χρήμα να εγκλωβίζεται σε τοποθετήσεις όχι εύκολες σε ρευστοποίηση (βλ. π.χ. χρεοκοπίες σε Silicon Valley Bank και Signature Bank στις ΗΠΑ).

Το θεωρητικά ενδιαφέρον είναι ότι ο περίφημος «ηθικός κίνδυνος» (moral hazard) που γεννιέται σε τέτοιες περιπτώσεις με τη διάσωση κρατών, τραπεζών και εταιρειών έχει σχεδόν ενσωματωθεί στους προεξοφλημένους υπόλοιπους κινδύνους. Και αυτό το σύνολο των κινδύνων, το άθροισμα των φόβων (sum of all fears) ταπεινά φρονώ ότι μάλλον δεν γεννάει πλέον τους μαύρους κύκνους του Nassim Taleb. Φρονώ δε ότι όποιος εκλεγεί (Tραμπ ή Χάρις) δεν θα αλλάξει μάλλον την πολιτική προστατευτικού πατερναλισμού των ΗΠΑ ως έσχατο καταφύγιο διάσωσης του ευρύτερου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Θα ξαναδούμε τους λευκούς (κρατικούς) ιππότες των μεγάλων κυβερνήσεων να ωθούν με πιστώσεις κάποιους μεγάλους ομίλους ώστε να εξαγοράζουν τα όποια πτωχευμένα ιδρύματα. Είναι δε αυτονόητο ότι οι εποπτικοί μηχανισμοί και τα εκ των υστέρων (ή και εκ των προτέρων) παρεμβατικά μέτρα χρειάζονται πάντα τη θεσμική ομπρέλα υποστήριξης. Δηλαδή την αυξημένη λογοδοσία τόσο των υπερεθνικών συντονιστικών μηχανισμών όσο και των ανεξάρτητων οίκων αξιολόγησης.

Αυτό γίνεται περισσότερο αναγκαίο ειδικά όταν έχουμε στις αγορές μια μόνιμη μακροοικονομική ανισορροπία μεταξύ δημοσιονομικών και νομισματικών μεγεθών και τα απόνερά της (π.χ. βόμβα παγκόσμιου χρέους). Και φυσικά πέραν των γεωπολιτικών αναδιατάξεων και αναδασμών, παραμένει μαύρο κουτί (και όχι μαύρος κύκνος πλέον) η μάλλον ανεξέλεγκτη κινεζική τραπεζική, αλλά και το εμπορικό πλεονασματικό καθεστώς που «φύτεψε» μεθοδικά στην παγκόσμια οικονομία το Πεκίνο.

Αυτό το καθεστώς είναι που πολλαπλασιάζει τη δυναμική του ευρύτερου ασιατικού χρηματοκεφαλαίου, δηλαδή τις νέες ενεργειακές συμφωνίες, αλλά και τις βιομηχανικές συμπράξεις (π.χ. ορυκτά, σπάνιες γαίες) καθώς και τις χαρτογραφήσεις σε νέες νομισματικές ζώνες (π.χ. πρόσδεση κάποιων νομισμάτων σε πρώτες ύλες και χρυσό) μεταξύ Ρωσίας, Εμιράτων, Ινδίας, Κίνας, Ν. Αφρικής.

Επειδή λοιπόν σχεδόν όλα τα έχουμε δει να συμβαίνουν (πτωχεύσεις, πανδημίες, πολέμους, κερδοσκοπικά παίγνια) τα πάντα πλέον είναι ορατά και σχεδόν προεξοφλημένα ως συστημικοί κίνδυνοι (αλλά και ως ευκαιρίες όπως προστάζει η ορθόδοξη νεοκλασική οικονομική θεωρία).

Και το πιο βασικό: δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι αγορές δεν «ισορροπούν» ποτέ και δεν πειθαρχούν σε μοτίβα. Αυτός είναι ο λόγος που ο καπιταλισμός θα βρίσκει ξανά και ξανά χωρική και χρονική διέξοδο για το εσωτερικό του όριο και την απόσπαση υπεραξίας από την εργασία για υπεραπόδοση του κεφαλαίου. Οι δε τριγμοί του συστήματος και τα όποια σινιάλα στα ταμπλό για τα άδυτα των τραπεζικών ισολογισμών είναι τα μαθήματα που έπρεπε να είχαμε πάρει πολλές φορές στην Ιστορία, πριν και μετά τις κρίσεις υπερσυσσώρευσης, που πεισματικά αποφεύγουμε να ερμηνεύσουμε…

* Οικονομολόγος