Ο κανόνας του παιχνιδιού

Το πρώτο που θα έπρεπε να ανησυχεί όσους είναι ταγμένοι στην ειρήνη είναι ότι ο πόλεμος επανέρχεται ως μέσο επίλυσης των διαφορών. Αυτό συμβαίνει λόγου χάρη στην Ουκρανία και με πιο ακραίο τρόπο στην Παλαιστίνη. Υποτίθεται ότι η μεταπολεμική γενιά που είχε βιώσει τον όλεθρο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου είχε δεσμευτεί στο «ποτέ ξανά» με πρακτική περίπου πολεμική: θεμελίωσε τη μεταπολεμική ειρήνη, εν πολλοίς, στον Ψυχρό Πόλεμο. Παρ' όλες τις σπονδές στην ειρήνη, ας θυμηθούμε ότι η Ευρώπη ήταν η ήπειρος που έζησε με τους πολέμους, τους εξέλιξε, τους εξήγαγε -εκεί όπου υπήρξε ύλη αρπαγής και συμφερόντων- και, τέλος, τους λούστηκε. Η επιστροφή όμως της ιδέας του Τόμας Χομπς ότι «στις κοινωνίες, έως τη δημιουργία των μεγάλων πολιτικών κοινοτήτων, το να είναι κανείς πειρατής ή ληστής δεν εθεωρείτο υποτιμητικό αλλά μάλλον νόμιμο και δοκιμασμένο επάγγελμα» δείχνει ότι, πέραν της προπολιτικής πλην ρεαλιστικής σύλληψης, υπάρχει μια, ούτως ειπείν, συναίνεση στη συνέχιση του πολέμου. Απλά, γιατί είναι κερδοφόρα επιχείρηση γι’ αυτούς που δεν πρόκειται ποτέ να συγκρουστούν άμεσα εν όπλοις μεταξύ τους (εννοώ, λ.χ., την υπόθεση κάποια ισχυρή χώρα της Ευρώπης κατά της Ρωσίας, ή η Κίνα κατά των ΗΠΑ, ή, σε τελική ανάλυση, το Ισραήλ κατά του Ιράν, και αντιστρόφως).

Τούτων δοθέντων, ο άμεσος και επείγων χαρακτήρας αντιστροφής του κανόνα μας αφορά, γιατί ήδη ως χώρα δεχόμαστε τις δυσμενείς πιέσεις του. Η δημοκρατία και η ειρήνη μπορεί να είναι επιλογές, αλλά χρειάζονται υλικά διαρκούς εγρήγορσης, μόνιμης στήριξης, θεσμικής λογοδοσίας, διαφάνειας, αυτοελέγχου και ανανέωσης – πράγματα που δεν εξασφαλίζονται με πυροτεχνήματα περί «σωστής πλευράς της Ιστορίας» ή με το «ρωτήστε τον Πούτιν» του πρωθυπουργού για τις τιμές ενέργειας στην Ελλάδα.

Οσο για την επαναφορά της κουβέντας «περί κράτους δικαίου», συνδέεται με τη θλιβερή απουσία του στο μενού. Από τη γέννηση της νεωτερικότητας, αυτό που λέμε «λαός» ούτε την είδε ούτε τη βίωσε. Αντίθετα, αυτό που είδε και έμαθε ο «λαός» ήταν η θεμελίωση του κανόνα που στρεβλώνει την πραγματικότητα, δίχως καν να σκεφτεί ότι αφενός «η κοινωνία πάντα σιχαινόταν εκείνους που ξεσκεπάζουν την υποκρισία της» (Eμερσον) και, αφετέρου, ότι «ούτε ένας στους χίλιους χριστιανούς δεν ελέγχει την ατομική του συμπεριφορά με βάση τους χριστιανικούς κανόνες» (Μ. Φουκό). Το ότι προχωράμε, δίχως να τα ανιχνεύουμε, σε σχήματα πολιτικού βίου με φτώχεια ιδεών, φαγωμάρα, κανιβαλισμούς και κάθετη και οριζόντια διάχυτη καχυποψία, ενδυναμώνει και στην Ελλάδα τον παγκόσμιο κανόνα. Κι αυτό δεν φαίνεται να ανησυχεί κανέναν. Απλώς, πολλαπλασιάζει τα μαύρα πρόβατα, τις περιπτώσεις των λύκων που φυλάνε το κοπάδι, αλλά και των διαγκωνιζόμενων σωτήρων που σώζουν μόνο τους εαυτούς τους και την παρέα τους.

Αυτές οι ισορροπίες στρεβλώσεων «εν όπλοις» έχουν συνεπαγωγές για το ζητούμενο. Εξασθενούν κάθε προοπτική ευημερίας. Επιπλέον, προοικονομούν διαδικασίες ολοένα πιο δυσμενών επιλογών. Προφανώς, ορισμένοι -πολιτικοί, ανώτερη δημοσιοϋπαλληλία, επιχειρηματικά στελέχη, λειτουργοί της Δικαιοσύνης, μυστικές υπηρεσίες κ.ά.- είναι βέβαιο πως γνωρίζουν περισσότερα από ό,τι γνωρίζουν οι πολίτες για τα πράγματα. Και στο σημείο αυτό χάνεται η ουσία. Γιατί με το να υπερασπίζεσαι με περίσσιο φορμαλισμό και χίλιους νομικίστικους ή «πολιτικούς» τρόπους την αδιαφάνεια, την αδικία και τις ανισότητες και να διακηρύττεις με μεγαλοστομία «όλα στο φως», εννοώντας «όλα στο σκοτάδι», δημιουργείς θέμα. Οι πολίτες αρχίζουν να υποπτεύονται πως, πράγματι, κάποιο λάκκο έχει η φάβα• ότι η ποιότητα του summum bonum υποβαθμίζεται• ότι εκτοπίζονται όλα τα δυνητικά καλά στοιχεία (πρόσωπα, προγράμματα, ιδέες) και κυριαρχεί ο «τύπος Αδωνη» στην πολιτική ζωή. Το ότι σήμερα οι περισσότεροι θα ήθελαν να φύγουν από την Ελλάδα -και το κάνουν όλοι οι ταλαντούχοι νέοι- έχει ως αποτέλεσμα αυτό που στηλίτευε ο Αριστοφάνης στους «Βατράχους»: όπως ακριβώς οι Αθηναίοι εξαφάνιζαν τα καλά νομίσματα και συναλλάσσονταν με τα κάλπικα, με τον ίδιο τρόπο έδιωχναν (εξόριζαν) τους καλούς πολίτες με αποτέλεσμα να μένουν στην εξουσία οι κοινοί κάλπηδες της πολιτικής.

Εννοείται ότι ο τίτλος του άρθρου οφείλεται στην ταινία του Ζαν Ρενουάρ -μια γαλλική δραματική σάτιρα του 1939- που παίζεται αυτές τις μέρες στο Σινέ Βοξ των Εξαρχείων. Η ταινία, βασισμένη στο θεατρικό έργο του Αλφρέ ντε Μισέ «Τα καπρίτσια της Μαριάννας», δείχνει τη ζωή της γαλλικής αστικής τάξης και του υπηρετικού προσωπικού της, παρουσιάζοντας με κωμικό τρόπο την ηθική παρακμή τους λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το θέμα είναι -περίπου-επαναλαμβανόμενο. Οι ίντριγκες, ο αμοραλισμός, η υποκρισία και η εξαπάτηση καθορίζουν τις σχέσεις και τις συμπεριφορές των πάντων. Αλλά εάν είναι έτσι, το πράγμα απέχει από την πολιτική κοινότητα που λειτουργεί έντιμα υπέρ του συλλογικού.