Στις 8 Ιανουαρίου 2024 η NASA έστειλε στη Σελήνη μέσω της αποστολής Peregrine Mission One κάψουλες με αποτεφρωμένα λείψανα και δείγματα DNA ανθρώπων. Ο στόχος ήταν το περιεχόμενο κάποιων εξ αυτών να κατέληγε στην επιφάνεια της Σελήνης, ενώ άλλων να απελευθερώνονταν στο Διάστημα «για να κυκλοφορούν εκεί αιώνια» (Ναυτεμπορική, 9.1.2024).
Πέρα από την ανθρώπινη ματαιοδοξία και την ανούσια εμπορευματοποίηση του Διαστήματος που αποπνέει το γεγονός αυτό, εγείρονται πολύ σοβαρά ηθικά και νομικά ζητήματα που κατά κάποιο τρόπο έχουν ήδη ρυθμιστεί, αν και πολύ γενικά, στη Συνθήκη για το Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα-OST του 1967 με διατάξεις που θα έπρεπε να λαμβάνονται υπ' όψιν από τις εθνικές υπηρεσίες Διαστήματος (αλλά και κάθε διαστημικό φορέα). Δυστυχώς στην «αποστολή» αυτή αντέδρασαν μόνο οι ιθαγενείς Αμερικάνοι Navajo -μέσω επιστολής διαμαρτυρίας του προέδρου τους, Buu Nygren, προς τη NASA και το υπουργείο Μεταφορών των ΗΠΑ (DOT)- καθώς, σύμφωνα με την παράδοσή τους, η Σελήνη είναι ιερή και τέτοια πράξη θα αποτελούσε βεβήλωσή της. Η NASA απάντησε πως είναι αναρμόδια να ελέγξει η ίδια το περιεχόμενο του εν λόγω φορτίου, καθώς η αποστολή του γινόταν από ιδιωτική επιχείρηση (παρόμοια αποστολή είχε λάβει χώρα το 1998, όταν η NASA είχε προκαλέσει την πρόσκρουση διαστημικού οχήματός της στη Σελήνη διασκορπίζοντας τότε τις τέφρες του διαστημικού γεωλόγου Eugene Shoemaker˙ αυτό είχε οδηγήσει στην υπογραφή συμφωνίας μεταξύ NASA και Navajo, το 1999, διά της οποίας δεσμευόταν ο οργανισμός να διαβουλεύεται μαζί τους πριν από την υλοποίηση αντίστοιχων εγχειρημάτων – Clarck, 2024).
Η παραπάνω υπόθεση αναδεικνύει το σύνθετο ζήτημα της ρύθμισης της ηθελημένης ή μη δημιουργίας ανθρώπινων ιχνών στο εγγύς Διάστημα και στα πλανητικά σώματα, υπόθεση που απασχολεί την επιστημονική και νομική κοινότητα τα τελευταία χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, τα ίχνη των διαστημικών αποστολών θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν σε: (i) αποτυπώματα ανθρώπινης παρουσίας (artifacts) και (ii) απελευθέρωση βιολογικών στοιχείων και διαστημικών «σκουπιδιών» στο εξωατμοσφαιρικό περιβάλλον ή στα πλανητικά σώματα, ηθελημένα (όπως ο προγραμματισμένος διασκορπισμός «ανθρώπινων ιχνών» στο Διάστημα από εταιρείες όπως η Arch Mission Foundation) ή μη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δημιουργία ανθρώπινου αποτυπώματος στη Σελήνη είναι τόσο ξεκάθαρη, που γίνεται λόγος για σεληνική ανθρωπόκαινο με σημείο έναρξής της την πρώτη διαστημική αποστολή των σοβιετικών Luna 2 (lunar Anthropocene – Nature Geoscience, 2024), εγείροντας όμως παράλληλα και το ζήτημα της νομικής αντιμετώπισής της.
Στο πλαίσιο αυτό τα αποτυπώματα ανθρώπινης παρουσίας (artifacts) φαίνεται πως είναι εν πρώτοις αποδεκτά σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και δυνάμενα να προστατευτούν˙ πράγματι στις 31 Δεκεμβρίου 2020 οι ΗΠΑ υιοθέτησαν τον νόμο One Small Step to Protect Human Heritage in Space, κατά τον οποίο θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα -από τη NASA στις διαστημικές αποστολές της- για την προστασία ιχνών του σημείου προσσελήνωσης του Apollo 11 (The Conversation, 2021). Σε αντίθεση όμως με τα παραπάνω η απελευθέρωση βιολογικών στοιχείων ή οργανισμών προκαλεί έντονες ανησυχίες και αντιδράσεις, όπως από τους Navajo για την περίπτωση του διασκορπισμού τεφρών στη Σελήνη, αλλά και από την επιστημονική κοινότητα.
Ακόμα δε μεγαλύτερη ανησυχία είχε προκαλέσει η υπόθεση των βραδυπόρων (Tardigrada) -μικροσκοπικά ασπόνδυλα ζώα δυνάμενα να επιβιώσουν σε ακραία φυσικά περιβάλλοντα- που είχαν τοποθετηθεί σε δοχείο μεγέθους δισκέτας, μαζί με δείγματα ανθρώπινου DNA, και εικάζεται ότι απελευθερώθηκαν κατόπιν αποτυχημένης προσσελήνωσης του ισραηλινού διαστημικού οχήματος Beresheet, που τα μετέφερε, το 2019 με κίνδυνο να έχουν μολύνει το σεληνιακό περιβάλλον με ξένο DNA. Σημειωτέον δε ότι, παρότι από το 2007 τα μικροσκοπικά αυτά ζώα χρησιμοποιούνται σε πειράματα μέτρησης της αντοχής βιολογικών σωμάτων στο Διάστημα αλλά σε χαμηλή περίγεια τροχιά (Low Earth Orbit /LEO) (Guidetti et al., 2012), η μεταφορά τους με τη σεληνιακή αποστολή Beresheet έγινε εν κρυπτώ και παράτυπα.
Ο λόγος της αναστάτωσης ήταν πως νομικά οι διαστημικές δραστηριότητες πρέπει να είναι σύμφωνες με το διεθνές δίκαιο του Διαστήματος, όπως αυτό ορίζεται καταρχήν στη Συνθήκη ΟST του 1967. Ειδικότερα δε με το άρθρο ΙΧ της Συνθήκης που ορίζει ότι τα κράτη οφείλουν -στο πλαίσιο κάθε διαστημικής δραστηριότητας- να λαμβάνουν υπόψη τους τα συμφέροντα των άλλων κρατών. Επίσης οφείλουν κατά τη διάρκεια αποστολών εξερεύνησής να αποφεύγουν την επιβλαβή μόλυνση του Διαστήματος, της Σελήνης και των ουράνιων σωμάτων, λαμβάνοντας ειδικά μέτρα για αυτόν τον σκοπό. Ο παραπάνω κανόνας είναι σαφής, δεσμευτικός για όλα τα κράτη-μέλη της Σύμβασης, αλλά (δυστυχώς) γενικής φύσεως˙ έτσι προς συμπλήρωσή του υιοθετήθηκαν κανόνες πλανητικής προστασίας που επικαιροποιούνται τακτικά από τον διεπιστημονικό οργανισμό Cospar (Committee on Space Research). Οι κανόνες αυτοί, παρότι ορίζουν μέτρα για την ασφαλή εξερεύνηση και προστασία του Διαστήματος και των ουρανίων σωμάτων, αποτελούν μέχρι τώρα μη δεσμευτικό δίκαιο. Είθισται βέβαια να τηρούνται από τα κράτη-μέλη, αλλά και να καθίσταται ενίοτε υποχρεωτική η εφαρμογή τους ακόμα και από ιδιωτικούς φορείς βάσει υιοθετούμενης εθνικής νομοθεσίας.
Στην περίπτωση όμως των βραδυπόρων υποστηρίχτηκε από τον ιδρυτή και εκτελεστικό διευθυντή της εταιρείας Arch Mission Foundation -υπεύθυνης για τη μεταφορά του φορτίου- πως η εν λόγω πράξη αποτελούσε δική του και μόνο αυθαίρετη απόφαση, για την οποία δεν είχαν γνώση ούτε τα υπεύθυνα για την εκτόξευση του διαστημικού οχήματος κράτη, ούτε οι ελεγκτικοί φορείς. Ως εκ τούτου (και εξαιρετικά βολικά θα μπορούσε να πει κανείς) δεν υπήρχε εν προκειμένω δυνατότητα εφαρμογής του διεθνούς διαστημικού δικαίου που ρυθμίζει τη δράση κρατών και διεθνών οργανισμών.
Με αφορμή τα ως άνω λοιπόν αναδεικνύονται σημαντικά νομικά κενά στην προστασία του εξωατμοσφαιρικού Διαστήματος, που θα πρέπει όμως να καλυφθούν σχετικά άμεσα λόγω της εντεινόμενης σχετικής ανθρώπινης δραστηριότητας και της αναγκαιότητας να προστατευτεί το διαστημικό περιβάλλον προς το συμφέρον όλων. Ενδεικτικά, προς αποφυγή καταστρατήγησης του διεθνούς διαστημικού δικαίου από ιδιώτες ή ιδιωτικούς φορείς θα πρέπει οι κανόνες προστασίας του διαστημικού περιβάλλοντος να καθίστανται δεσμευτικοί και στους ως άνω (πέραν των κρατών και διεθνών οργανισμών). Παράλληλα, δε, θα πρέπει να υιοθετηθούν μηχανισμοί εφαρμογής και επιβολής των κανόνων διεθνούς διαστημικού δικαίου, ώστε να εξασφαλιστεί η αποφυγή της άναρχης και κατά βούληση μεταφοράς βιολογικών στοιχείων στο Διάστημα και στα πλανητικά σώματα˙ αλλιώς τα αποτελέσματα θα είναι ολέθρια για το περιβάλλον τους αλλά και για την προσπάθεια εύρεσης εξωγήινης ζωής.
Συμπερασματικά, για εμάς είναι ξεκάθαρο ότι μόνο μέσω της ειλικρινούς διεθνούς συνεργασίας και του σεβασμού του υφιστάμενου Διεθνούς Δικαίου, εμπλουτισμένου όπου χρειαστεί ακόμα και με επιπλέον δεσμευτικούς νομικούς περιορισμούς -ιδιαίτερα σήμερα στο πολυπολικό και ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον-, μπορεί να υπάρξει βιώσιμη ανάπτυξη των διαστημικών δραστηριοτήτων προς όφελος της ανθρωπότητας.
* Πρόεδρος Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, καθηγητής, Τμήμα Φυσικής, ΑΠΘ
** Δ.Ν., νομικός Διαστημικού Δικαίου, συνεργάτιδα ΕΚΠΑ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας