Το ραδιενεργό δώρο στην «ατομική βασίλισσα»

Τον Ιανουάριο του 2023, στη Δυτική Αυστραλία, χάθηκε μια κάψουλα καισίου-137 –εξαιρετικά ραδιενεργό υλικό–, κατά τη μεταφορά της από τα ορυχεία στον χώρο αποθήκευσής της, σε μια απόσταση 1.400 χιλιομέτρων. Για το περιστατικό ενημερώθηκαν λεπτομερώς όχι μόνο οι Αυστραλοί, αλλά η είδηση παρέμεινε για μέρες ψηλά στο ενδιαφέρον των διεθνών Μέσων. Αδαείς και μη, μάθαμε αναλυτικές πληροφορίες για την προέλευση της χαμένης πηγής, τις διαστάσεις και την επικινδυνότητά της, για τη στάση της αυστραλιανής κυβέρνησης και τις συντονισμένες προσπάθειες εύρεσης της ραδιενεργής κάψουλας σε συνεργασία με τη μεταλλευτική εταιρεία που την παρήγαγε, ενώ πλάνα από την επιχείρηση ανεύρεσής της έκαναν τον γύρο του κόσμου.

Την ίδια περίοδο, ωστόσο, και σε πλήρη αντιπαράθεση με τις πρακτικές των Αυστραλών, μια είδηση για την ύπαρξη ραδιενεργών υλικών στο κτήμα του Τατοΐου περνά στα ψιλά γράμματα των ελληνικών εφημερίδων και των διαδικτυακών μέσων, χωρίς καμία επίσημη ενημέρωση από τους υπεύθυνους φορείς. Μυστήριο κάλυπτε –και εξακολουθεί να καλύπτει– τόσο την προέλευση όσο και το είδος των πηγών που φαίνεται να βρέθηκαν ανάμεσα στα αντικείμενα της πρώην βασιλικής οικογένειας, που επιτέλους έρχονται στο φως.

Η σιωπή τόσο του υπουργείου Πολιτισμού, υπεύθυνου για την αναγκαστική και γρήγορη ανάπλαση του χώρου εξαιτίας του πρόσφατου θανάτου του έκπτωτου βασιλιά Κωνσταντίνου, όσο και της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας που είναι η υπεύθυνη εθνική αρχή για την προστασία τόσο των ανθρώπων όσο και του περιβάλλοντος από τη ραδιενέργεια, προκαλεί τεράστια ερωτήματα.

Η πρόσφατη αποκάλυψη του προέδρου του Συλλόγου Εκτάκτων Αρχαιολόγων (ΣΕΚΑ), Δημήτρη Κουφοβασίλη («Εφ.Συν.», 21.03.2023), για τις απαράδεκτες συνθήκες εργασίας της ομάδας των αρχαιολόγων που ανέλαβαν την ταυτοποίηση των αντικειμένων στο σύνολό τους, έρχεται να ενισχύσει την εικόνα ενός αποδιοργανωμένου εθνικού μηχανισμού αντιμετώπισης κρίσεων, όπως αυτή. Διότι η εύρεση μιας ραδιενεργού πηγής, μη καταγεγραμμένης και σε αχρηστία, αποτελεί σημαντικό ζήτημα για την παγκόσμια πυρηνική ασφάλεια.

Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ), τον οργανισμό που ιδρύθηκε το 1957 με στόχο τον διεθνή έλεγχο των πυρηνικών, οι αχρησιμοποίητες πηγές «μπορεί να αποτελέσουν απειλή για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον», εάν χαθούν ή δεν ελέγχονται. Ανάμεσα στις βασικές λειτουργίες του ΔΟΑΕ είναι η σύσταση κανονισμών ακτινοπροστασίας και ενός συστήματος ελέγχου για την πυρηνική ασφάλεια, που προτείνονται στα κράτη-μέλη. «Ενα τέτοιο σύστημα απαιτεί πρώτα απ’ όλα να υπάρχουν σχετικοί νόμοι και κανονισμοί, να δημιουργηθεί μια εθνική υποδομή για τον έλεγχο των πηγών ακτινοβολίας και να εφαρμόζονται δραστηριότητες ρυθμιστικού ελέγχου», όπως διαβάζουμε στην ιστοσελίδα του ΔΟΑΕ. Ωστόσο, ο οργανισμός απλώς προτείνει, χωρίς τη δύναμη να επιβάλει τους κανονισμούς αυτούς.

Αποδεχόμενη πλήρως τις συστάσεις του ΔΟΑΕ, η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας είναι υπεύθυνη για τις ραδιενεργές πηγές εκτός ελέγχου στη χώρα, όπως η ράβδος ουρανίου που φαίνεται να βρέθηκε στα πρώην βασιλικά ανάκτορα. Οπως είναι και υπεύθυνη για την ασφάλεια των πολιτών και τη λεπτομερή ενημέρωσή τους σε περίπτωση ραδιολογικών συμβάντων, όπως αυτό. Και ενώ αναμένουμε η αυτόνομη ρυθμιστική αρχή της χώρας να εκπληρώσει τις εξαγγελίες της για την «ενίσχυση της νοοτροπίας ασφάλειας» στο πλαίσιο του εθνικού συστήματος ακτινοπροστασίας που προϋποθέτει την πλήρη ενημέρωση –όπως αντίστοιχα έγινε στην αυστραλιανή περίπτωση–, η ερώτηση παραμένει: Πώς και γιατί βρέθηκε μια ράβδος ουρανίου στα υπάρχοντα της Φρειδερίκης;

Οι εργαζόμενοι, έχοντας υπογράψει σύμφωνο εχεμύθειας για τη συγκεκριμένη τους απασχόληση, δεν έχουν αποκαλύψει τις λεπτομέρειες των ραδιενεργών ευρημάτων. Η μόνη λογική εικασία είναι το ουράνιο, σε μορφή κύβου και όχι ράβδου, να αποτελεί δώρο του Βέρνερ Χάιζενμπεργκ στη Φρειδερίκη, κατά την επίσκεψή του στην Ελλάδα, το 1960. Προσκεκλημένος από το παλάτι, ο νομπελίστας φυσικός, πρωτοπόρος και θεμελιωτής του τομέα της κβαντομηχανικής, έφτασε στην Αθήνα στις 3 Ιούνη 1960, για να δώσει όχι μόνο μια ομιλία στα ανάκτορα, όπως αναφέρει συχνά ο ελληνικός Τύπος. Προσκεκλημένος της Φρειδερίκης, έρχεται για να ενισχύσει με την παρουσία του το νεο-ιδρυθέν κέντρο πυρηνικών ερευνών, τον γνωστό μας Δημόκριτο, που στήνεται με τις προσπάθειες της Φρειδερίκης και χρηματοδότηση των Ηνωμένων Πολιτειών, στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Εχει προηγηθεί το ταξίδι της Φρειδερίκης στις ΗΠΑ το 1958, στο οποίο είχε τη δυνατότητα να επισκεφτεί όλα τα μεγάλα εργαστήρια φυσικής υψηλών ενεργειών αλλά και όσα συμμετείχαν στην παραγωγή της ατομικής βόμβας. Οπως έχω υποστηρίξει αλλού, η πυρηνική φυσική αποτελεί όχι ένα παράδοξο πάθος μιας εκκεντρικής βασίλισσας, αλλά μια εξαιρετικά στοχευμένη και στρατηγική προσπάθεια μιας αποφασισμένης γυναίκας να διατηρήσει την εξουσία της εντός των συνόρων, χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα «Ατομα για την Ειρήνη» του Αμερικανού προέδρου Ντιούι Αϊζενχάουερ.

Την εποχή αυτή, η προώθηση των ειρηνικών χρήσεων της πυρηνικής ενέργειας από τους Αμερικανούς δεν γίνεται για λόγους εξιλέωσης για την πυρηνική καταστροφή στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, το 1945. Πέρα από την προπαγάνδα για την τεχνολογική πρωτοπορία και υπεροχή των ΗΠΑ, το πρόγραμμα «Ατομα για την Ειρήνη» στοχεύει στον εκμοντερνισμό των αναπτυσσόμενων χωρών, την εκ-πυρηνικοποίησή τους και, επομένως, στον έλεγχο των φυσικών πηγών αλλά και της βιομηχανίας τους. Πεπεισμένη για τη δύναμη της πυρηνικής τεχνολογίας και την αμερικανική ιδεολογική υπεροχή, η Φρειδερίκη δρα πολιτικά και στοχευμένα. Το ταξίδι του Χάιζενμπεργκ, τον οποίο η ίδια εκτιμά ιδιαίτερα, όπως δείχνει η εκτεταμένη αλληλογραφία τους, προσφέρει μια επιπλέον διάσταση στα σχέδιά της. Προσδίδει το κύρος ενός από τα ισχυρότερα Νόμπελ της εποχής και ισχυροποιεί τους δεσμούς μεταξύ των Ελλήνων φυσικών και του παλατιού.

Γοητευμένος από το ενδιαφέρον της βασίλισσας για τη δουλειά του, σε μια εποχή που αμφισβητείται ο ρόλος του στη διάρκεια του πολέμου, ο Χάιζενμπεργκ πιθανά φτάνει στην Ελλάδα με έναν από τους 664 κύβους ουρανίου που απέμειναν από το αποτυχημένο πυρηνικό πρόγραμμα του Χίτλερ. Τι θα μπορούσε να αποτελεί καλύτερη έκφραση της ευγνωμοσύνης του για τη βασιλική φιλοξενία από ένα πραγματικά απολύτως μοναδικό δώρο;

Οπως γνωρίζουμε από τις μελέτες ιστορικών της επιστήμης αλλά και πρόσφατη δημοσίευση του περιοδικού Physics Today, ο Χάιζενμπεργκ, μαζί με μια ομάδα Γερμανών φυσικών, πειραματιζόταν για την παραγωγή πυρηνικής βόμβας, αλλά τον πρόλαβαν οι Αμερικανοί. Οταν τον Απρίλιο του 1945 το Βερολίνο έπεσε στα χέρια των συμμάχων, ο Χάιζενμπεργκ κατάφερε να διαφύγει τη σύλληψη φεύγοντας από το εργαστήριό του μ’ ένα ποδήλατο και ένα σακίδιο με πέντε κύβους ουρανίου. Στοιχηματίζω ότι τουλάχιστον ένας από αυτούς –αν όχι και οι πέντε μιας και υπάρχει αναφορά για ράβδο ουρανίου– κατέληξαν στα αζήτητα κουτιά της Φρειδερίκης και, πρόσφατα, στα χέρια των αρχαιολόγων του υπουργείου Πολιτισμού. Μένει να μας επιβεβαιώσει η ΕΕΑΕ, σύμφωνα με τους διεθνείς κανονισμούς τους οποίους έχει αποδεχθεί και οφείλει να ακολουθεί, πόσο ραδιενεργό είναι το δώρο στην «ατομική βασίλισσα», όπως αποκάλεσε το περιοδικό Time τη Φρειδερίκη, το 1958. Για ιστορικούς λόγους, ευελπιστούμε να μάθουμε και την πραγματική ιστορία πίσω από αυτό.

* Ιστορικός της Πυρηνικής Επιστήμης, καθηγήτρια και κάτοχος της έδρας για τις Σπουδές Επιστήμης, Τεχνολογίας και Φύλου στο Πανεπιστήμιο Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg