Ανεξάρτητες αρχές – προβλήματα και προτάσεις

Με τον όρο «ανεξάρτητες διοικητικές αρχές» περιγράφεται πλήθος θεσμών που στοχεύουν στην περιφρούρηση λειτουργιών ή και αγαθών (λ.χ. η συλλογή των φόρων, το απόρρητο των επικοινωνιών, ο ανταγωνισμός) υπέρ του κοινωνικού συνόλου μέσω του περιορισμού της κυβέρνησης να παρεμβαίνει στην άσκησή τους. Ανεξαρτησία δεν σημαίνει ότι οι Αρχές δεν λογοδοτούν. Αντιθέτως, ανεξάρτητα από το νομικό καθεστώς που τις διέπει, υπόκεινται στον κοινοβουλευτικό έλεγχο.

Τα διαχρονικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι Αρχές αυτές είναι οι αρμοδιότητες, η στελέχωση και η λογοδοσία, η οποία στην Ελλάδα ταυτίζεται ουσιαστικά με τον κοινοβουλευτικό έλεγχο. Η Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας σε συνεννόηση με τις τομεακές κοινοβουλευτικές επιτροπές θα έπρεπε να διοργανώσει ανοιχτή διαβούλευση για την ενδελεχή εξέταση του συνόλου των θεμάτων που οι Αρχές αντιμετωπίζουν με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων στη βάση τεκμηρίων για το αν και τι πρέπει να αλλάξει στο μέλλον.

Aρμοδιότητες

Η ίδρυση των ανεξάρτητων αρχών δεν έγινε με βάση ένα συνολικό σχέδιο, με συνέπεια την ύπαρξη επικαλύψεων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις τηλεπικοινωνίες, όπου η ευθύνη για τον ανταγωνισμό δεν υπάγεται στην Επιτροπή Ανταγωνισμού αλλά στην Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων, με τα γνωστά αποτελέσματα στο κόστος και στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, σε μια αγορά όπου ο ανταγωνισμός απλά δεν υπάρχει.

Στελέχωση

Η υποστελέχωση των Αρχών αυτών είναι πάγιο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν από την ίδρυσή τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά, λ.χ. Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων, Επιτροπή Ανταγωνισμού. Στην τελευταία, έχουν πληρωθεί μόλις 81 από τις 230 οργανικές θέσεις. Στη δε ετήσια έκθεση της Αρχής για το 2021, σημειώνεται η μείωση του ειδικού επιστημονικού προσωπικού από 70 το 2019 σε 65 το 2021 και του διοικητικού προσωπικού από 23 σε 17. Τέλος, το πρόβλημα της υποστελέχωσης οφείλεται και στους πελατειακούς μηχανισμούς (π.χ. αποσπάσεις σε άλλες υπηρεσίες όπως υπουργικά γραφεία, γραφεία βουλευτών κ.λπ.) που στερούν τις Αρχές από το απαραίτητο προσωπικό (λ.χ. το 2021, 16% του ειδικού επιστημονικού προσωπικού της Επιτροπής Ανταγωνισμού ήταν αποσπασμένο σε άλλες υπηρεσίες).

Φιλόδοξος αλλά απαραίτητος στόχος είναι η ενίσχυση των Αρχών με ειδικό επιστημονικό προσωπικό, π.χ. μέχρι την κάλυψη σε ποσοστό τουλάχιστον 90% των σχετικών οργανικών θέσεων εντός τετραετίας. Η ενίσχυση αυτή θα έδινε και ηχηρό μήνυμα στην αγορά και σε όσους φαλκιδεύουν τον ανταγωνισμό, φοροδιαφεύγουν κ.λπ.

Λογοδοσία

Ο κοινοβουλευτικός έλεγχος όπως οργανώνεται από τον Κανονισμό της Βουλής (άρθρο 138Α) είναι ένδειξη της καχεξίας του κοινοβουλευτισμού, αλλά και μνημείο της «τυραννίας της πλειοψηφίας», πάγιου χαρακτηριστικού του ελληνικού πολιτικού συστήματος. Ενδεικτικά, ο ΚτΒ δεν προβλέπει τη δυνατότητα της ολομέλειας ή των επιτροπών να εκδίδουν ψήφισμα (resolution) ώστε η Βουλή να διατυπώνει αυτοτελώς την άποψή της για τη δράση των Αρχών ή την αξιολόγηση της απόδοσης των επικεφαλής τους. Αυτό συνδυάζεται με την απουσία εκθέσεων (report) από τις επιτροπές και συνεπώς, αντί για εμπεριστατωμένες εκθέσεις όπως κάνουν οι συνάδελφοί τους σε άλλα Κοινοβούλια ελέγχοντας την εκτελεστική εξουσία αλλά και ενημερώνοντας την κοινωνία των πολιτών στη βάση γραπτών τεκμηρίων, οι Ελληνες βουλευτές αρκούνται στα λόγια, δηλαδή στη δημοσίευση των πρακτικών ή και απλώς των μαγνητοσκοπημένων συνεδριάσεων (κουλτούρα του προφορικού λόγου).

Η σύνθεση της Διάσκεψης των Προέδρων, αρμόδια για σειρά βασικών λειτουργιών της Βουλής όπως ο καθορισμός της ημερήσιας διάταξης, και η επιλογή, ανάκληση, έκπτωση ή και αντικατάσταση των μελών (άρθρο 101Α Σ.) των ανεξάρτητων αρχών, είναι προβληματική και πρέπει να καταργηθεί αφού σε αυτήν περιλαμβάνονται όλοι οι διατελέσαντες πρόεδροι της Bουλής, εφόσον έχουν εκλεγεί, κάτι που ευνοεί την πλειοψηφία. Αυτό το στοιχείο και ο συνδυασμός με την ανάθεση των θέσεων προέδρων των σημαντικότερων κοινοβουλευτικών επιτροπών σε βουλευτές της κυβερνητικής πλειοψηφίας περιστέλλουν δραματικά τα περιθώρια της αντιπολίτευσης να ασκήσει ουσιαστικό έλεγχο στην κυβέρνηση. Ακόμα και απλές διαδικασίες όπως η διαβίβαση των ετήσιων εκθέσεων πεπραγμένων των Αρχών αυτών στη Βουλή περνούν από τον ΠτΒ. Σκόπιμο θα ήταν να μπορεί ακόμα και το ¼ των βουλευτών της αρμόδιας επιτροπής να καλεί τον επικεφαλής ανεξάρτητης αρχής και να μη χρειάζεται η παρέμβαση του ΠτΒ στην επικοινωνία των επικεφαλής των ανεξάρτητων αρχών με τα μέλη των κοινοβουλευτικών επιτροπών.

Ουσιαστικός, όμως, κοινοβουλευτικός έλεγχος δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την επιστημονική υποστήριξη των βουλευτών. Η Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής δεν είναι σε θέση να παίξει αυτόν τον ρόλο τουλάχιστον λόγω της στελέχωσής της – απόλυτη κυριαρχία των νομικών. Αντιθέτως, χρειάζονται στελέχη αυξημένων τυπικών προσόντων σε σειρά τομέων και ειδικοτήτων (όπως συμβαίνει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) και «αγορά» τεχνογνωσίας προκειμένου τα μέλη του Κοινοβουλίου και η Βουλή ως θεσμός να επιτελούν τόσο αποτελεσματικά το νομοθετικό και ελεγκτικό τους έργο. Κάτι τέτοιο θα σηματοδοτούσε την αλλαγή της λογικής του κοινοβουλευτικού έργου από τον έλεγχο σχεδόν αποκλειστικά της νομιμότητας στον έλεγχο του αποτελέσματος της λειτουργίας των ΑΔΑ, αλλά και των δημόσιων πολιτικών γενικότερα.

*Εδρα Monnet, Κολέγιο Birkbeck, Παν/μιο Λονδίνου

**Εδρα Monnet, Πάντειο Παν/μιο