Η εξιδανίκευση των σλαμ της αθηναϊκής πολυκατοικίας. Γιατί όμως;

Με μεγάλη επισημότητα και προβολή λειτουργεί η έκθεση στην Ελληνο-Αμερικανική Ενωση με θέμα «Η ελληνική πολυκατοικία ως συνεκτική δύναμη». Δεν θα ασχοληθώ με τον κ. Καλύβα - ο άνθρωπος έχει μείνει στην εποχή του Εμφυλίου, δείτε τον στο διαδίκτυο. Σημειώνω μόνο μια φράση στο κείμενό του για την έκθεση: «…Οπως προκύπτει από τις σχετικές μαρτυρίες, από τις αστικές πολυκατοικίες των Εξαρχείων, της Κυψέλης και των Πατησίων προέρχεται ένα σημαντικό ποσοστό των χιλιάδων ομήρων που συλλαμβάνει το ΚΚΕ τον Δεκέμβριο του 1944. Η επικράτησή του θα σήμαινε εκτός των άλλων και το τέλος της πολυκατοικίας με τη μορφή που ξέρουμε σήμερα». Δείτε ακόμη το άρθρο του Τάσου Κωστόπουλου στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (27.3.2021) «Στάθης Καλύβας, από τα Τάγματα Ασφαλείας στην πρωθυπουργική “ευτυχία”…».

Ομως προκύπτουν δύο ερωτήματα: το ένα, γιατί αυτή η εξιδανίκευση ενός προϊόντος που δικαίως έχει κατηγορηθεί ως σλαμ (Δεσποτόπουλος: «μαρμάρινη τρώγλη»…); το δεύτερο, ποια είναι η σύνδεση αυτής της έκθεσης με ανάλογες ενέργειες, π.χ. από το Ιδρυμα Ροκφέλερ για τις «ανθεκτικές πόλεις» και την αύξηση των «βραχυχρόνιων μισθώσεων» που πέρασαν σε μεγάλα κυκλώματα.

Ας δούμε τα πράγματα με τη σειρά.

1. Αθηναϊκή πολυκατοικία. Δεν ξεχνάμε το χάλι της, και εύστοχα ο καθηγητής Α. Γιακουμακάτος τη χαρακτήρισε «Αρχιτεκτονική των εμποροσπιτάδων». Δημιούργησε ένα απάνθρωπο πολεοδομικό περιβάλλον με ανήλιαγους δρόμους γεμάτους αυτοκίνητα, σκουπιδοτενεκέδες, δρόμους αδιάβατους στον πεζό. Χωρίς ηλιασμό, αερισμό και θέα (πλην του ρετιρέ!), οι φωταγωγοί στις κουζίνες είναι πηγάδια βάθους 40 μέτρων, εμβαδού 0,70 τ.μ. και οι ακάλυπτοι, πυθμένες διαστάσεων 6x15 μέτρων, περιβαλλόμενοι από τείχη 40 μέτρων ύψους, σκουπιδότοποι, εστίες μόλυνσης και θλίψης, με μόνιμους κατοίκους ποντικούς και κατσαρίδες. Πολλοί έχουν αναλύσει την «πολυκατοικία», όπως ο Βασίλης Βασιλικός (εκτός των τειχών) κι ο Γιάννης Νεγρεπόντης στα «Μικροαστικά» με τον Λουκιανό Κηλαηδόνη («τώρα σε μία κάμαρα, σε πολυκατοικία / θλίψη και καυσαέρια, σ’ αυτή την ηλικία...»).

Τα διαμερίσματα, εκτός του σαλονιού των 4x5 (ανοίγει μόνο στις ονομαστικές εορτές), με κρεβατοκάμαρες 2,50x3,0 με παράθυρο στο πηγάδι του ακάλυπτου, με τα χωρίς παράθυρα «δωμάτια υπηρεσίας» και στο υπόγειο θαμμένο το «διαμέρισμα του θυρωρού» (ευτυχώς τα είδη αυτά έχουν εκλείψει...).

2. Πώς προέκυψε η πολυκατοικία του ’50; Οι πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου της υψηλής αστικής τάξης με μέσο εμβαδόν 400 ή και άνω τ.μ. ανά διαμέρισμα είχαν το προνόμιο να προβάλλουν μεμονωμένες πάνω από τον χτισμένο ορίζοντα, μέχρι που χτίστηκαν όλα και αυτοπνίγηκαν. Η πολυκατοικία του ’50 όμως ήταν προϊόν απευθυνόμενο στη μικροαστική τάξη.

Η καταγωγή της ήταν η επιβαλλόμενη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, μέσω της γνωστής έκθεσης του υψηλόβαθμου στελέχους του, Κυριάκου Βαρβαρέσου, που καθόριζε την ανάπτυξη της μεταπολεμικής Ελλάδας. Σύμφωνα με την έκθεση, «…η Ελλάς είναι και θα παραμείνει χώρα με περιορισμένας οικονομικάς δυνατότητας, δηλαδή χώρα πτωχή…» (σελ. 9). Αναφέρει ότι η Ελλάδα έχει άγονα εδάφη, δεν έχει πρώτες ύλες (αν και σε άλλο κεφάλαιο -σελ. 52- προτείνει ως οικονομική δραστηριότητα την… εξαγωγή πρώτων υλών στις βιομηχανικές χώρες!), ούτε ειδίκευση στη βιομηχανία. Προσθέτει ότι η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας θα προκαλέσει άνοδο των τιμών των καταναλωτικών αγαθών και θα στρέψει τον κόσμο στον κομμουνισμό και αντικρούει το «κομμουνιστικόν» επιχείρημα ότι αντιδρούν οι ΗΠΑ για την εκβιομηχάνιση για να μη χάσουν τις αγορές τους, τονίζοντας ότι «…σπανίως χώρα επέδειξε τόσην ανιδιοτέλειαν και γενναιοφροσύνην εις τας σχέσεις της μετά των ξένων χωρών ως αι ΗΠΑ…» (σελ. 230).

Με παρόμοια «επιχειρήματα» καταλήγει ότι ο μόνος δρόμος για την Ελλάδα είναι η ναυτιλία, το εμπόριο και η οικοδομή (σελ. 282), πράγμα το οποίο εκτός των άλλων θα αποτρέψει διά της στέγασης «τας κομμουνιστικάς επιδιώξεις».

Ο Δ. Μπάτσης πρότεινε («Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα», 1947) ανάπτυξη που οδηγούσε σε γερή οικονομία και ανεξαρτησία. Οταν δημοσιεύτηκε η Εκθεση Βαρβαρέσου (1952), ο Μπάτσης μόλις είχε εκτελεστεί, πολλοί μη κομμουνιστές οικονομολόγοι (Ξ. Ζολώτας, Χρ. Ευελπίδης, Ι. Ζίγδης, Ι. Κούλης, Π. Κουβέλης κ.ά.) αντιτάχθηκαν έντονα, αλλά ως «άνωθεν εντολή» εφαρμόστηκε: με συγκεκριμένες διοικητικές και νομικές διαδικασίες φούντωσαν η αντιπαροχή (δείτε και το κείμενο του Γιακουμακάτου) και η «οικοδομή ως ατμομηχανή της οικονομίας» - μιας οικονομίας όμως μη παραγωγικής, που οδηγούσε στην εξάρτηση και στην καταστροφή του αστικού περιβάλλοντος.

3. Γιατί αυτή η έκθεση; Ας σταθούμε σε ένα τωρινό θέμα (Αλκηστις Πρέπη, περιοδικό Marginalia): στο Διεθνές Πρόγραμμα του Ιδρύματος Ροκφέλερ σε συνεργασία με το Βρετανικό Συμβούλιο που ονομάζεται «Ανθεκτικές πόλεις». Resilient Cities - η λέξη σημαίνει ελαστικός, ελαφρός, εύθυμος. Είναι προσπάθεια να μας πείσει ότι οι πόλεις μας αντέχουν σε κάθε περίπτωση. Το «κίνημα» (;) ξεκίνησε από τις καταστροφές στην Ορλεάνη από τον τυφώνα «Κατρίνα»: η ζωή συνεχίζεται με όλο το χάλι της, η πόλη αντέχει, είναι ελαστική στην καταστροφή, εύθυμη… Αν δούμε μάλιστα ότι στις 35 (αργότερα 100) «ανθεκτικές πόλεις» περιλαμβάνονται, πέρα από Αθήνα και Θεσσαλονίκη, η Ραμάλα, το Αμμάν, η Ορλεάνη και το Σεντ Λούις, πόλεις με έγχρωμο πληθυσμό και προβλήματα, πόλεις της υποσαχάριας Αφρικής και της ΝΑ Ασίας, της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής και άλλες ταλαίπωρες του Τρίτου Κόσμου, μαζί με ισχυρές πρωτεύουσες της Ευρώπης και της Αμερικής, πιθανόν όπως λέει το Πρόγραμμα για να τις έχουν ως… παράδειγμα;

Εντύπωση μας κάνει η υποστήριξη σ' αυτή την έκθεση του «Συλλόγου Αθηναίων» - δεν κατοικούν στην Αθήνα πλέον; Και με λύπη σημειώνεται η παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας - δεν είναι απλή πολίτις και όλες οι κινήσεις της έχουν πολιτική σημασία. Λησμόνησε τους αγώνες της στο Συμβούλιο της Επικρατείας για το αστικό περιβάλλον;

Η εξιδανίκευση της αθηναϊκής πολυκατοικίας, με τις ωραιοποιημένες καλλιτεχνικές φωτογραφίες, τα κολάζ, τους πίνακες (χωρίς να δείχνουν τους ακάλυπτους, τους εσωτερικούς χώρους, τους δρόμους-σήραγγες…), όπως μας πληροφορούν τα χαζοχαρούμενα κείμενα της έκθεσης: «Το χαρούμενο πρόσωπο της ελληνικής πολυκατοικίας μέσα από τη ζωγραφική ματιά του Β.Κ….» ή «…Ζωγραφική, γλυπτική…βίντεο… στην υπηρεσία ενός αφηγήματος που συγκινεί και ενώνει….», εντάσσεται στην προσπάθεια όχι απλά να συνηθίσουμε να ζούμε με την αθλιότητα της πολυκατοικίας, αλλά να είμαστε και ευχαριστημένοι και υπερήφανοι: Ρεζίλιαν Σίτι, λοιπόν, και η Αθήνα, (χαζο)χαρούμενη πόλη!

*Ομότιμος καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου