1922: όταν οι πρόσφυγες δεν μαντρώθηκαν σε «δομές», αλλά εντάχθηκαν

Πολλά είναι εκείνα που μνημονεύουμε, 100 χρόνια μετά, αναφερόμενοι στους πρόσφυγες του 1922: τις κακουχίες, τον θάνατο, τον πόνο, το διπλό δράμα που έζησαν ξεριζωμένοι από τα σπίτια τους και αντιμετωπιζόμενοι ως «τουρκόσποροι» στη νέα πατρίδα – τότε που η «Βραδυνή» έγραφε ότι η Αθήνα και ο Πειραιάς κατάντησαν «Αφγανιστούπολις» από την «ασχήμια» και τη «βαρβαρότητα» των «επερχομένων σωρηδόν».

Μαζί μ’ αυτά, απωθημένα συχνά από τη συλλογική μνήμη, ας μην ξεχνάμε κάτι ακόμα, πολύ σημαντικό. Μετά το 1922 οργανώθηκε μια γιγάντια κρατική επιχείρηση, επιστρατεύτηκαν πόροι, υποδομές, φορείς και ειδικοί σε μεγάλη κλίμακα, χιλιάδες στρέμματα γης μοιράστηκαν, συνοικισμοί, χωριά και πόλεις οικοδομήθηκαν· μια πανστρατιά σε όλη τη χώρα με στόχο την ένταξη και ενσωμάτωση των προσφύγων – περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι, μπορεί και παραπάνω.

Οι διαφορές με τους σημερινούς πρόσφυγες είναι προφανείς και μεγάλες: εκείνοι ήταν (ή ακριβέστερα «θεωρήθηκαν», όπως έχει επισημάνει ο Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος) ομοεθνείς· ομόθρησκοι και ομόγλωσσοι, εγκαταστάθηκαν οριστικά εδώ (παρότι τα πράγματα δεν ήταν όσο ξεκάθαρα φαντάζουν σήμερα: υπήρχαν λ.χ. 100.000 τουρκόφωνοι, ενώ οι ίδιοι άργησαν πολύ να αποδεχτούν ότι θα ζήσουν μόνιμα στην από εδώ μεριά του Αιγαίου).

Χωρίς να παραγνωρίζουμε τις διαφορές και να εξωραΐζουμε καταστάσεις, ας κρατήσουμε το δεδομένο αυτό: το μεγαλόπνοο εγχείρημα του ελληνικού κράτους επιδίωξε την ένταξη, όχι τον αποκλεισμό. Η ΕΑΠ ήταν η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων – όχι Επιτήρησης ή Εγκλεισμού. Επαναλαμβάνουμε στερεοτυπικά, ενίοτε και αυτάρεσκα, πόσο ωφελήθηκαν η οικονομία, η κοινωνία, τα γράμματα και οι τέχνες από τους πρόσφυγες, αυτό όμως έγινε επειδή, ανεξάρτητα από τους όρους και το κόστος για τους ίδιους, εντάχθηκαν. Αν έμεναν έγκλειστοι σε στρατόπεδα και δομές «φιλοξενίας», καμιά ώσμωση και ωφέλεια δεν θα προέκυπτε.

Ας σκεφτούμε σήμερα πόσο μπορεί να ωφεληθεί πολλαπλά η γηράσκουσα ελληνική κοινωνία από πρόσφυγες και μετανάστες με ένα σχέδιο ένταξης, που θα αγκαλιάσει τους ίδιους και τις δυνατότητές τους, βοηθώντας τους να τις αναπτύξουν. Το κέρδος θα είναι προστιθέμενο και πολλαπλασιαστικό για γηγενείς και ξένους, παλιούς και νέους κατοίκους του τόπου. Κάτι τέτοιο βέβαια σημαίνει ότι πρέπει να τους δώσουμε κίνητρα για να έρθουν, να μείνουν και να ενταχθούν και όχι να επαιρόμαστε για τις ροές που «μηδενίσαμε», μαντρώνοντας όσους κατάφεραν να φτάσουν. Αυτό είναι ανθρωπισμός, ρεαλισμός και πατριωτισμός μαζί. Την αντίθετη πορεία την είδαμε φέτος σε όλη την ελληνική επαρχία, που ζητάει εναγωνίως χέρια για τις οικοδομές και για να μαζέψουν τις ελιές λόγω της φυγής πολλών μεταναστών. Δεν εννοώ όμως κάτι τόσο εργαλειακό και μίζερο, αλλά ένα πρόγραμμα αναζωογόνησης της χώρας. Απαιτεί σχέδιο, έμπνευση και ανοιχτά μυαλά: να πονάει κανείς και να αγαπάει τον τόπο του περισσότερο από τις «εθνικές» μεγαλοστομίες.