Το σύνδρομο της σπασμένης πόρτας

Το 1999 επιστρέφοντας στο σπίτι από τη δουλειά αντίκρισα την πόρτα του διαμερίσματός μας να με περιμένει μισάνοιχτη με σπασμένη την κλειδαριά, εμφανώς παραβιασμένη. Είχαμε πέσει θύματα μιας σπείρας που ρήμαζε τη γειτονιά εκείνες τις μέρες, όπως μας ενημέρωσε αργότερα η αστυνομία που επιλήφθηκε της υπόθεσης χωρίς ποτέ να εντοπίσει τους δράστες. Τις επόμενες μέρες η στεναχώρια της απώλειας τιμαλφών, χρημάτων και αντικειμένων με συναισθηματική αξία συνοδεύτηκε, για μένα, από ένα συναίσθημα που δύσκολα περιγράφεται. Ξαφνικά το σπίτι μας έχασε το κτητικό «μας». Ενα αίσθημα ανασφάλειας με κυρίευε κάθε φορά που έμπαινα στο σπίτι και έκλεινα την επισκευασμένη εξώπορτα. Η χαλάρωση, ο ατομικός χρόνος, ο ύπνος κλονίστηκαν. Το σπίτι έπαψε να είναι ο χώρος ΜΟΥ, το ασφαλές καταφύγιό ΜΟΥ…

Το ατομικό βίωμα της σπασμένης πόρτας ήταν μια δυνατή και διδακτική εμπειρία. Με βίαιο τρόπο συνειδητοποίησα τη συμβολική αξία των υλικών ορίων: μιας πόρτας, ενός φράχτη, μιας μεσοτοιχίας… Υλικά αντικείμενα τα οποία κατ' αρχήν εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες, όπως η κατάτμηση του χώρου και η προστασία «των εντός», σε ένα συμβολικό επίπεδο αποτελούν το σύνορο που διαχωρίζει ατομικότητες, μονάδες, συλλογικότητες. Είναι το όριο που χωρίζει τους εντός από τους εκτός, οι «μονώσεις» που στεγανοποιούν άτομα, ομάδες, κατηγορίες. Διάρρηξη –κυριολεκτική ή συμβολική– των ορίων σημαίνει διάρρηξη και των μονώσεων, αμφισβήτηση του εντός και του εκτός, διασάλευση «κατεστημένης τάξης».

Η θέα της σπασμένης πόρτας της κυρίας Ι.Κ. πριν από λίγες μέρες μού ξύπνησε μνήμες του παρελθόντος: η σπασμένη πόρτα, το τραυματικό ατομικό βίωμα, επανήλθε αυτή τη φορά ως συλλογικό βίωμα, ως εξουσιαστική κοινωνική πρακτική διάρρηξης παγιωμένων, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, κοινωνικών χώρων. Πρόβαλε στο μισοσκόταδο του πρωινού ως απόδειξη της βίαιης αλλαγής παραδείγματος που βιώνουμε ως κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίες. Η κρατική χρεοκοπία, η πανδημία και οι περιφερειακοί πόλεμοι λειτουργούν ως κερκόπορτες εισβολής και άλωσης παγιωμένων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών δομών.

Ζούμε σε μια κοινωνία που αλλάζει βίαια και η αλλαγή έχει πρόσημο. Η διάρρηξη της παραδοσιακής κοινωνικής συνοχής, απότοκο της νεοφιλελεύθερης επέλασης, συντελείται έχοντας πλέον και τη θεσμική κάλυψη, καθώς αποτελεί την κυρίαρχη ασκούμενη πολιτική. Σύμφωνα με την παραδοσιακή φιλελεύθερη αντίληψη, ο άνθρωπος, ως ορθολογικό και εχέφρον ον, χαράζει την προσωπική του στρατηγική και εργάζεται για το προσωπικό του όφελος με το μικρότερο δυνατό κόστος. Το γενικό καλό, υπό αυτή την οπτική, προκύπτει από το άθροισμα των ατομικών συμφερόντων. Παραβλέπεται το γεγονός ότι σε αυτόν τον ανελέητο αγώνα κοινωνικής επικράτησης οι αδύναμοι στο τέλος θα συνθλιβούν…

Η ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, που αποτέλεσε πολιτικό πρόταγμα της σοσιαλδημοκρατίας, πρόσθεσε στο κράτος –παράλληλα με την καταστολή και την επιβολή της κυρίαρχης ιδεολογίας– οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες που αποσκοπούν στην κοινωνική συναίνεση. Η επέλαση του νεοφιλελευθερισμού, μετά τη δεκαετία του 1970, επέφερε την αποκρατικοποίηση και τη δραματική συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, ανακαινίζοντας και το περιεχόμενο της κοινωνικής συνοχής. Αφαιρώντας το υλικό υπόστρωμα της κοινωνικής συνοχής και συναίνεσης οικοδομήθηκε μια νέα συναίνεση η οποία στηρίζεται στον ελεύθερο-άκρατο ανταγωνισμό και στις προσωπικές στρατηγικές. Στον νέο κοινωνικό ιστό απαραίτητα, ως δομικά συστατικά υποστήριξης, είναι και φαινόμενα όπως ο αυταρχισμός, ο ρατσισμός, η θρησκοληψία, ο εθνικισμός ή/και η πολεμοκαπηλία.

Φωτίζοντας την καθημερινότητά μας υπό το πρίσμα όσων προαναφέραμε, φαινόμενα όπως η περίπτωση της Ι.Κ. είναι αναμενόμενα. Αργά και μεθοδικά (με την έννοια των προγραμματικών επιλογών πολιτικών φορέων) προσεγγίζουμε το δυστοπικό μέλλον μας: το μέλλον της κατακρήμνισης των αυτονόητων. Το δικαίωμα στην κατοικία, στην υγεία, στην παιδεία, στην εργασία χάνεται. Το άτομο-«πελάτης» γίνεται καταναλωτής και θα αγοράζει υπηρεσίες, χωρίς να κατανοεί ότι αυτό που τελικά καταναλώνει είναι ο εαυτός του. Στον τεχνο-ορθολογικό νεοφιλελεύθερο λόγο κυριαρχεί η έννοια της αγοράς, η οποία πρέπει να λειτουργεί απρόσκοπτα και να ορίζει τους όρους του παιχνιδιού. Η στέγαση, η υγεία, η παιδεία, η εργασία αποτελούν μέρος της αγοράς και το κράτος «οφείλει να εξυγιάνει» τις στρεβλώσεις.

Κερδισμένοι και χαμένοι;

Η πόρτα έσπασε! Οι κολασμένοι κινδυνεύουν να βρεθούν ξανά «στην απ’ έξω»…

*Εκπαιδευτικός, υπ. διδάκτορας Πανεπιστημίου Πατρών