Η παγκοσμιοποίηση μετά την πανδημία και την εισβολή στην Ουκρανία

Παγκοσμιοποίηση είναι η διαδικασία με την οποία επιτυγχάνεται η ενοποίηση των αγορών σε παγκόσμιο επίπεδο. Το όραμα των αγορών χωρίς σύνορα χρειάστηκε δύο αιώνες για να αρχίσει να γίνεται πραγματικότητα και μισό αιώνα για να δοκιμαστεί. Τα τελευταία πενήντα χρόνια οι κυβερνήσεις οδηγούσαν τις οικονομίες σ’ ένα ολοένα και πιο ανοιχτό σύστημα, στο οποίο το κεφάλαιο, οι εταιρείες και σε μικρότερο βαθμό οι άνθρωποι διακινούνταν ελεύθερα πέραν των συνόρων· και ενθάρρυναν την ταχεία διάδοση δεδομένων και τεχνολογίας. Σε γενικές γραμμές, τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά. Το εμπόριο διευρύνθηκε και το παγκόσμιο βιοτικό επίπεδο βελτιώθηκε.

Η προσπάθεια να μετατραπεί ο πλανήτης σε «παγκόσμιο χωριό» δεν ήταν ούτε ανέμελη ούτε ανέφελη. Πολιτικά κινήματα, διανοούμενοι αλλά και απλοί άνθρωποι ανησυχούσαν, προειδοποιούσαν και αντιδρούσαν στην προοπτική ενός γκρίζου κόσμου, στον οποίο θα κυριαρχούνταν από το δίκαιο της ισχύος που θα απειλούσε την ελευθερία, θα διεύρυνε τις ανισότητες και θα επέβαλλε ένα οικονομικό, πολιτικό, γεωπολιτικό status που θα γυρνούσε τον πλανήτη στην εποχή των προτεκτοράτων και της «East India Company». Μιλούσαν για έναν οικονομικό διεθνισμό με πρωταγωνιστές τις μεγάλες εταιρείες ο οποίος με την υποστήριξη των πολιτικών εκπροσώπων τους θα οδηγούσε σε έναν ανήκουστο σκοταδισμό που θα έκανε το «1984» του Οργουελ να μοιάζει με την... Κοκκινοσκουφίτσα. Οι πολιτικές ελίτ, οι οποίες μεθοδικά γκρέμιζαν σύνορα και άνοιγαν λεωφόρους που συνέδεαν τις «γειτονιές» του «παγκόσμιου χωριού», πρόσαπταν στους αμφισβητίες αφοριστικούς χαρακτηρισμούς: «λαϊκιστές», «οπισθοδρομικοί», «λουδίτες»... και χρησιμοποιούσαν βία για να τους αντιμετωπίσουν.

Και ενώ οι πολιτικές ελίτ σύναπταν εμπορικές συμφωνίες για να μετακινήσουν τα εμπόδια που δυσχέραιναν τη διέλευση της παγκοσμιοποίησης, ξέσπασε η πανδημία. Ο απλός άνθρωπος ξαφνικά διαπίστωσε ότι στους εμπορικούς «δρόμους» της παγκοσμιοποίησης δεν διακινούνταν μόνο κεφάλαια, προϊόντα, άνθρωποι και πληροφορίες, αλλά και θανατηφόροι ιοί όπως ο Covid-19. Πολιτικές θαμμένες κάτω από τα στρώματα αισιοδοξίας για την ευημερία που υποσχόταν (;) η παγκοσμιοποίηση, άρχισαν να ξεπροβάλλουν: προστατευτισμός, αυτάρκεια, εμπορικοί πόλεμοι, εθνικό συμφέρον... Ακόμη και ένθερμοι υποστηρικτές του οράματος του «παγκόσμιου χωριού» παραδέχονταν ότι η παγκοσμιοποίηση έχει αποσταθεροποιητικές επιδράσεις: αλλαγή του κλίματος, μεγαλύτερη ανισότητα, απώλεια θέσεων εργασίας...

Η παγκόσμια οικονομία βρέθηκε σε μια δοκιμασία που προκλήθηκε από τις προσαρμογές στα πρότυπα της παγκοσμιοποίησης. Οι διεθνείς αλυσίδες εφοδιασμού απορρυθμίστηκαν. Οι πολυ-εργοστασιακές και συχνά πολυ-εθνικές διεργασίες παραγωγής, που χρησιμοποιούνται από εταιρείες σε όλο τον κόσμο, αποδείχτηκαν εύθραυστες. Ο ιός και τα οικονομικά συντρίμμια που προκάλεσε έκαναν τους ανθρώπους να νιώσουν τρόμο αναλογιζόμενοι την πραγματικότητα των ελλείψεων. Αυτοκίνητα, τρόφιμα, ρούχα, ηλεκτρονικά και βασικά φάρμακα άρχισαν να λιγοστεύουν καθώς τα απομακρυσμένα εργοστάσια αποσυνδέθηκαν και οι εφοδιαστικές αλυσίδες ράγισαν.

Και ενώ η πανδημία εξακολουθεί να προκαλεί πανικό, ήρθε ο πόλεμος στην Ουκρανία για να αφαιρέσει και άλλους κρίκους της παγκοσμιοποίησης. Το «παγκόσμιο χωριό» χωρίστηκε σε «γειτονιές» σαν και αυτές που παρουσιάζουν οι ταινίες του Χόλιγουντ, που οι «συμμορίες» αλληλοεξοντώνονται για τον έλεγχό τους. Η ρωσο-ευρωπαϊκή ενεργειακή σχέση κατέρρευσε. Εκτός από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, η περιορισμένη προσφορά σιταριού, χαλκού, νικελίου, αλουμινίου, λιπασμάτων και μιας σειράς άλλων τροφίμων και κρίσιμων πρώτων υλών αποδιάρθρωσε το παγκόσμιο εμπόριο και την παραγωγή. Η δυσωδία από τις κακοφορμισμένες λαβωματιές της παγκοσμιοποίησης ξύπνησε τον «κοιμισμένο» για σαράντα χρόνια «Κύκλωπα του πληθωρισμού». Μπορεί οι ηγέτες της Δύσης να προσπαθούν να εμφανίσουν τον πληθωρισμό και την οικονομική δυσπραγία ως «θυσία για τη δημοκρατία» και ο Πούτιν να τα παρουσιάζει ως τίμημα για τη «Μεγάλη Ρωσία», αλλά οι άνθρωποι διαπιστώνουν ότι η διασυνδεσιμότητα της παγκοσμιοποίησης εξελίχθηκε σε ευαλωτότητα, σε δυνάμεις πέρα από τον εθνικό έλεγχο. Η αντίστροφη μέτρηση για να επαναληφθεί η σπείρα της πολιτικής δυσαρέσκειας ξεκίνησε.

Η παγκόσμια Ιστορία περιλαμβάνει πολλά κεφάλαια με τις ανατροπές που προκλήθηκαν από την ακρίβεια και τις ελλείψεις. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν αποτέλεσμα της πείνας. Ο Γάλλος ιστορικός Marc Ferro συνδέει την επιτυχία της Ρωσικής Επανάστασης με τις ελλείψεις σιταριού και στέγασης που η τσαρική διοίκηση δεν μπορούσε να διορθώσει. Στη δεκαετία του 1970 η πετρελαϊκή κρίση ενίσχυσε την ανυποληψία των πολιτικών ελίτ. Η επισιτιστική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του 2000 θεωρείται από πολλούς μία από τις αιτίες της «Αραβικής Ανοιξης». Πώς θα αντιδράσουν οι άνθρωποι που σήμερα παλεύουν με το τέρας του πληθωρισμού και της ύφεσης; Πώς θα αντιμετωπίσουν τις άστοχες και ακατάλληλες πολιτικές που εφαρμόζουν οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις, οι οποίες θα προκαλέσουν ακόμα μεγαλύτερο πόνο;

Η αλήθεια είναι ότι οι πολιτικές των υψηλών επιτοκίων και της συρρίκνωσης του κόστους εργασίας σύντομα θα αποδειχτούν αναποτελεσματικές, καθώς δεν εστιάζουν στην αιτία αλλά στο σύμπτωμα. Οι μέθοδοι του Βόλκερ μπορεί να αποδείχτηκαν αποτελεσματικές για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της ενεργειακής κρίσης της δεκαετίας του ’70, αλλά τότε η παγκόσμια οικονομία ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι σήμερα. Τότε εξακολουθούσαν να εφαρμόζονται πολιτικές προστατευτισμού και οι ηγέτες υποστήριζαν το «δόγμα της αυτάρκειας», ενώ σήμερα η διασυνδεσιμότητα έχει γκρεμίσει τα τείχη προστασίας –κυρίως των μικρών και ευάλωτων οικονομιών– και έχει εξαρτήσει την επιβίωση από πανίσχυρες πολυεθνικές.

Τι γίνεται με εμάς; Ο τόπος, λαβωμένος από τη δωδεκαετή λιτότητα και ανοχύρωτος μετά τη βίαιη αναδιάρθρωση που επέβαλαν οι δανειστές, βρίσκεται σε προεκλογική περίοδο. Θα περίμενε κανείς ότι οι πολιτικές ελίτ θα έθεταν στον δημόσιο διάλογο την ανάγκη η ελληνική οικονομία να προετοιμαστεί για να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα της «ακρωτηριασμένης» παγκοσμιοποίησης. Αντ’ αυτού, διαλέγουν τη σιωπή και την αποσιώπηση, πιστεύοντας (;) ότι με τον τρόπο αυτό διασφαλίζουν την απρόσκοπτη εφαρμογή του απομυθοποιημένου από τις κρίσεις οικονομικού μοντέλου της «εξωστρέφειας». Προφανώς δεν αντιλαμβάνονται ότι οι συνέπειες της σιωπής, της αποσιώπησης και της αδράνειας θα είναι ολέθριες για τη δημοκρατία, αφού έτσι δωρίζουν στους ακροδεξιούς λαϊκιστές τη νομή των αποτυχιών της παγκοσμιοποίησης.

*Δημοσιογράφος, συγγραφέας