Οι δημοσκοπήσεις δεν είναι «φωτογραφίες της στιγμής»

Στον δημόσιο λόγο κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι δημοσκοπήσεις είναι «φωτογραφίες της στιγμής». Καθώς η διατύπωση αποδεικνύεται όλο και πιο προβληματική, τελευταία ανασκευάζεται μερικώς με τη χρήση του όρου «θολή φωτογραφία». Δεν πρόκειται βέβαια για φωτογραφία, καθαρή ή θολή. Πρόκειται για κοινωνική κατασκευή εκτίμησης των προτιμήσεων των εκλογέων σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.

Αφήνοντας στην άκρη τις «πειραγμένες», για ευνόητους λόγους, οι δημοσκοπήσεις καταγράφουν κατά τεκμήριο ικανοποιητικά τις προτιμήσεις των εκλογέων. Με την έννοια αυτή συνιστούν ένα χρήσιμο εργαλείο αποτύπωσης προτιμήσεων, καταστάσεων, τάσεων, ρευμάτων. Ασφαλώς οι καταγραφές δεν είναι πάντα ικανοποιητικές, σε κάποιες περιπτώσεις είναι εσφαλμένες. Σε γενικές γραμμές γνωρίζουμε πότε η αποτύπωση είναι δυσχερέστερη. Σε συγκυρίες ραγδαίας μεταστροφής της εκλογικής συμπεριφοράς, σε περιπτώσεις κρίσεων οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν στην αποστασιοποίηση των πολιτών από κόμματα, κατά μείζονα λόγο τα κυρίαρχα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει σε περιόδους εκκόλαψης νέων ιδεών, συνήθως μη αποδεκτών από την πλειονότητα. Στις περιπτώσεις αυτές εκείνοι που ενστερνίζονται ή δεν απορρίπτουν τις ιδέες αυτές συχνά δεν εκφράζονται, αποφεύγουν να απαντήσουν σε σχετικές έρευνες της κοινής γνώμης. Για τον λόγο αυτό τις προηγούμενες δεκαετίες οι δημοσκοπήσεις υποεκτιμούσαν την ψήφο των ακροδεξιών κομμάτων ή των υποψηφίων τους.

Σε κάποιες περιπτώσεις η αποτίμηση της εκλογικής συμπεριφοράς είναι συνθετότερη. Ενδεικτικά στις τελευταίες γαλλικές προεδρικές εκλογές οι δημοσκοπήσεις μετά από μια περίοδο έντονων διακυμάνσεων έπεσαν μέσα για όλους τους υποψηφίους πλην Μελανσόν. Εδώ έπεσαν τελείως έξω. Η καλύτερη δημοσκόπηση λίγο πριν από τις εκλογές τού έδινε λίγο πάνω από 17%, 5% λιγότερο από το τελικό ποσοστό του. Το ίδιο συνέβη και πριν από τέσσερα χρόνια. Τι συνέβη; Ο,τι και στην Ελλάδα τις περισσότερες φορές μετά το 2015. Πέρα από τη δυναμική της ψήφου του Μελανσόν υποεκτιμήθηκε η «βουβή» ψήφος. Η ψήφος αυτών, κυρίως άνθρωποι στις λαϊκές γειτονιές, που δεν εκφράζονταν στις δημοσκοπήσεις. Και, κυρίως, η ψήφος των νέων.

Η ψήφος των νέων συνιστά τα τελευταία χρόνια ένα από τα συνθετότερα προβλήματα των δημοσκοπήσεων. Ερευνες δείχνουν ότι δεν είναι απολίτικοι, όπως νομίζουμε αρκετοί, αλλά αποστασιοποιημένοι από τα πολιτικά κόμματα. Η εκλογική συμπεριφορά απηχεί σε μεγάλο βαθμό την κατάστασή τους, τη δυσχέρεια στις περισσότερες χώρες να ενταχθούν στην αγορά εργασίας με αξιοπρεπείς όρους. Γι’ αυτό και πολλοί σκέφτονται την αποχή ή αποφασίζουν να ψηφίσουν την τελευταία στιγμή. Ετσι και στη Γαλλία στον πρώτο γύρο. Σύμφωνα με τα exit polls 41% των νέων 18-35 ετών απείχε. Οι ψηφίσαντες ανέδειξαν πρώτο με διαφορά τον Μελανσόν με 33%, 11% ψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο του.

Πέρα από την προαναφερθείσα συμπεριφορά των νέων, η εκτίμηση της ψήφου τους προσκρούει και σε τεχνικές δυσκολίες. Μετακινούνται περισσότερο, κάνουν χρήση κινητών, όχι σταθερών τηλεφώνων. Για τον λόγο αυτό οι δημοσκοπήσεις κατά κανόνα ευνοούν τα κόμματα εκείνα που έχουν χαμηλότερα ποσοστά στους νέους και υποεκτιμούν εκείνα που έχουν πιθανότητες να ψηφιστούν περισσότερο από αυτούς. Για να μείνω στην Ελλάδα, εκτιμώ ότι οι δημοσκοπήσεις υπερεκτιμούν την πρόθεση ψήφου των κομμάτων που έχουν αναλογικά μικρότερη απήχηση στους νέους (Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ/ΚΙΝ.ΑΛΛ.) και υποεκτιμούν εκείνα που φαίνεται να έχουν περισσότερες πιθανότητες να αποσπάσουν αναλογικά υψηλότερα ποσοστά (ΣΥΡΙΖΑ, ΜέΡΑ25 και σε μικρότερο βαθμό ΚΚΕ).

Κοινωνική κατασκευή οι δημοσκοπήσεις, όχι φωτογραφίες, καθαρές ή θολές. Οπως κάθε κοινωνική κατασκευή, δεν είναι ουδέτερες, παράγουν αποτελέσματα. Δικαιολογούν ή απαξιώνουν πολιτικές πρακτικές και πολιτικούς λόγους. Στη Γαλλία ενδεικτικά συζητήθηκε αν και σε ποιο βαθμό η απόκλιση ανάμεσα στα ποσοστά των δημοσκοπήσεων και το τελικό ποσοστό δεν στέρησε από τον Μελανσόν την πρόκριση στον δεύτερο γύρο. Αλλιώς κάποιοι που δεν τον ψήφισαν, αν γνώριζαν ότι ήταν τόσο κοντά στον δεύτερο γύρο ενδεχομένως να τον ψήφιζαν.

Σε κάθε περίπτωση κανείς δεν καταλόγισε στις εταιρείες ερευνών μεροληψία ή δόλο. Ουδέν κακόν αμιγές καλού ακόμα και για τις δημοσκοπήσεις. Μπορεί οι τότε δημοσκοπήσεις να στέρησαν από τον Μελανσόν μεγαλύτερη δυναμική, τώρα οι ίδιες τον βοηθούν να αναπτύξει μια νέα, ισχυρότερη. Τώρα όλα πια φαντάζουν δυνατά, το ταβάνι είναι υψηλότερο. Από την ενότητα της μέχρι πρόσφατα κατακερματισμένης Αριστεράς ώς την κατάκτηση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Ο λογαριασμός θα γίνει στο τέλος και θα αποτιμηθεί εκ του αποτελέσματος.

 * Πανεπιστήμιο Πατρών