Ενα νέο κοινωνικό συμβόλαιο είναι δυνατό;

Στο κατεξοχήν πολιτικό του κείμενο «Περί του κοινωνικού συμβολαίου», ο Ζαν-Ζακ Ρουσό θέτει το θεμελιώδες ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει κάποιος νόμιμος και ασφαλής κανόνας διακυβέρνησης, εκλαμβάνοντας τους ανθρώπους όπως είναι και τους νόμους όπως μπορούν να είναι. Στον απόηχο του πρώτου γύρου των γαλλικών προεδρικών εκλογών και λίγες ώρες πριν από την έναρξη των εργασιών του τρίτου συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ., η ιστορική απορία του φιλοσόφου τέμνει την απτή αγωνία των ενεργών πολιτών του σήμερα, φέρνοντάς τους αντιμέτωπους με την πρόκληση αναζήτησης ενός νέου πολιτικού και κοινωνικού παραδείγματος.

Η επαναδραστηριοποίηση της αριστερής βάσης ενόψει της εκλογικής διαδικασίας που αποτελεί κοινό παρονομαστή και στις δύο περιπτώσεις, με τις ενδιαφέρουσες ζυμώσεις που προηγήθηκαν, ανέδειξε την εμπιστοσύνη ενός σημαντικού αριθμού ψηφοφόρων τόσο σε ενωτικά ριζοσπαστικά σχήματα όσο και στους δημοκρατικούς θεσμούς εν γένει, σφραγίζοντας σε κόντρα καιρό την επιστροφή του πολιτικού στοιχείου –και της πολιτικής– στις ζωές μας.

Στην κρίσιμη συγκυρία πολλαπλών και επάλληλων κρίσεων, όπως αυτές που διανύουμε σήμερα ως κράτη και ως κοινωνίες, η επίγνωση με όρους ρεαλισμού των δυσκολιών, των διλημμάτων και των προκλήσεων που επιβάλλουν οι περιστάσεις είναι αναγκαία συνθήκη κάθε νέου πολιτικού εγχειρήματος και δη προοδευτικού. Στο πεδίο αυτό η Αριστερά έρχεται με ένα βαρύ όσο και προνομιακό φορτίο: την ιστορία των κινημάτων που άλλαξαν κυριολεκτικά και μεταφορικά τον παγκόσμιο χάρτη, την κληρονομιά των συλλογικών αγώνων που αποτυπώθηκαν σταδιακά σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα κράτος δικαίου.

Εκεί που η νεοφιλελεύθερη Δεξιά διεθνώς υποδεικνύει πολιτικές ή καταστρώνει προγράμματα βγαλμένα από συρτάρια τεχνοκρατών ή γραφεία συμβούλων –βλ. «σχέδιο Πισσαρίδη» ή «υπόθεση Μακ Κίνσεϊ» στη Γαλλία–, η Αριστερά έχει μια πρώτης τάξης ευκαιρία επιστροφής στην πολιτική μέσω διαδικασιών άμεσης εμπλοκής των πολιτών, που από αντικείμενα γίνονται πλέον ενεργά υποκείμενα των συλλογικών αποφάσεων και των νομοθετικών πρωτοβουλιών που τους αφορούν.

Δεν είναι τυχαίο ότι όλο και πιο συχνά τα προγράμματα των αριστερών κομμάτων διεθνώς διαμορφώνονται μέσα από έναν συνεχή –ενίοτε και θεσμικό– διάλογο με τη βάση και με την κοινωνία των πολιτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα υπήρξε το πρόγραμμα του υποψήφιου για τη γαλλική προεδρία Ζαν-Λικ Μελανσόν, προϊόν μιας σχεδόν διετούς ζύμωσης μέσω ανοιχτού διαλόγου με φορείς και πολίτες, που δεν δίστασε να θέσει τολμηρά ζητήματα όπως αυτό του μετασχηματισμού του πολιτεύματος από τη σημερινή προεδρική μοναρχία σε μια σύγχρονη προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία.

Σε αντίστοιχο πλαίσιο στα καθ’ ημάς, η εκλογή του προέδρου και των μελών της κεντρικής επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. απευθείας από τη βάση, με καθολική ψηφοφορία όλων των μελών, έτσι όπως την εισηγήθηκε ο Αλέξης Τσίπρας, με συγκεκριμένους όρους και ασφαλιστικές δικλίδες, μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός συσπείρωσης, όχι τόσο γύρω από το πρόσωπο του φωτογενούς ηγέτη που θα προσελκύσει ψηφοφόρους χάρη στη δημοφιλία του, αλλά κυρίως γύρω από ένα κοινό συλλογικό όραμα που είναι πλέον ανάγκη να εκφραστεί αδιαμεσολάβητα όσο και ενωτικά. Με άλλα λόγια, όχι με όρους μάρκετινγκ, κατά το νεοφιλελεύθερο πρότυπο διακυβέρνησης όπου ο ηγέτης ενδύεται τον μανδύα θεών (Δίας) ή προφητών (Μωυσής), αλλά με όρους πολιτικής που ασκείται συλλογικά και δημοκρατικά και εκφράζεται θεσμικά, με αυτονομία σε σχέση με τα εκάστοτε πρόσωπα.

Τα κείμενα θέσεων και τα πολυάριθμα κείμενα συμβολής στον προσυνεδριακό διάλογο ανέδειξαν με εύσχημο τρόπο την ανάγκη να εκφραστούν θεσμικά οι ποικίλες –αλλά όχι απαραίτητα αντικρουόμενες– φωνές στο κινηματικό και κομματικό πεδίο. Οι θέσεις του νέου πολιτικού φορέα που θα αναδειχθεί μέσα από τις συνεδριακές διαδικασίες αξίζει ίσως να ιδωθούν και –γιατί όχι– να ζυμωθούν μέσα από τη μελέτη των θέσεων –ιδίως των πιο καινοτόμων– που περιλαμβάνονται στα προγράμματα άλλων αριστερών κομμάτων της Ευρώπης. Ποιος είναι ο κοινός παρονομαστής του Σάντσεθ, του Ρουσέλ, του Μελανσόν ή του Κόστα; Είναι το ισχυρό κοινωνικό κράτος ως ανάχωμα στη νεοφιλελεύθερη αρπαγή των πλέον ζωτικών αγαθών. Είναι όμως και το ισχυρό κοινωνικό κράτος ως θεμέλιο του κράτους δικαίου και ως παρακαταθήκη για το μέλλον και τη διαγενεακή βιωσιμότητα.

Στη βάση αυτή είναι καιρός να καταγραφούν και να προβληθούν μέσα από τις θέσεις του νέου φορέα μερικά διακριτά χαρακτηριστικά ή κομβικά στοιχεία που καθορίζουν τον πολιτικό χώρο της ευρύτερης Αριστεράς και τα οποία η τρέχουσα πολυεπίπεδη κρίση ανέδειξε ως αδιαπραγμάτευτα.

● Η υγεία, η ενέργεια, η παιδεία, ο πολιτισμός, οφείλουν να προστατευτούν ως βασικά κοινωνικά αγαθά, απαραβίαστα από τους νόμους της αγοράς.

● Οι διεκδικήσεις στο πεδίο των δικαιωμάτων οφείλουν να επανατεθούν στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουν σε πείσμα μιας αντιδραστικής συντηρητικής ατζέντας που τις καπηλεύεται διαστρέφοντάς τες μέσα από το πρίσμα του ατομισμού και της ιδιωτικής σφαίρας.

● Η σύγχρονη δυναμική των κινημάτων οφείλει να παραμένει προσανατολισμένη στον λόγο και στις ανάγκες της νέας γενιάς, που ήδη βλέπει με διαφορετικούς όρους τις έμφυλες σχέσεις και διακρίσεις, τις σχέσεις εργασίας, το περιβάλλον και την οικολογία, τις σχέσεις εξάρτησης που οδηγούν σε νέες μορφές δουλείας.

● Η εργασία τον 21ο αιώνα δεν μπορεί να νοείται ως εμπόρευμα, λέει ο Αλέν Σουπιό. Η εργασία οφείλει να παραμείνει δικαίωμα και πεδίο δημιουργίας.

● Αντίστοιχα, η οικολογία δεν μπορεί να εγγυηθεί σοβαρές και βιώσιμες πολιτικές για την κλιματική κρίση αν δεν έχει σαφή κοινωνικό προσανατολισμό.

● Οσον αφορά, τέλος, την ελληνική διπλωματία, πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανάγκη εκδημοκρατισμού των διεθνών σχέσεων μέσα από νέες μορφές πολυμερικότητας και νέες διεθνείς και ευρωπαϊκές συμμαχίες με έμφαση στον διάλογο και στην ουδετερότητα.

Στο επικείμενο συνέδριο, σε ορίζοντα εκλογών, ο ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. καλείται να διαπραγματευτεί με την κοινωνία ένα νέο μοντέλο αριστερής πολιτικής, παρακάμπτοντας τον κίνδυνο να χάσει την ψυχή του, να πάψει δηλαδή να είναι ένα αμιγώς αριστερό κόμμα. Δύσκολη εξίσωση σε μια ιστορική στιγμή που τη διαφεντεύει η ανάγκη, περίπου όπως μετά από έναν πόλεμο. Η ανάγκη για λύσεις άμεσης ανακούφισης και πολιτικές σωτηρίας και κοινωνικής δικαιοσύνης, που θα θωρακίσουν τους πλέον ευάλωτους και θα κάνουν βιώσιμη τη ζωή στην Ελλάδα για τους υπόλοιπους.

Ενα νέο κοινωνικό συμβόλαιο είναι δυνατό με τους όρους αυτούς; Είναι δυνατή αυτή η πρωταρχική συνθήκη που θα ξαναφέρει τον λαό στον κυρίαρχο ρόλο του ρυθμιστή, αντί γι’ αυτόν του καταναλωτή των κυβερνητικών πολιτικών και σχεδιασμών που του επιφύλαξε η διακυβέρνηση Μητσοτάκη; Το ερώτημα ίσως να μην απαντηθεί άμεσα σε λίγα εικοσιτετράωρα από τώρα. Η λαϊκή, βαθιά πολιτική κινητοποίηση που θα φέρει μαζί του το συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. μπορεί όμως να γίνει η αφορμή να οριστεί το πλαίσιο μιας σύγχρονης αριστερής διακυβέρνησης στη χώρα μας.

Οι Γάλλοι σε αντίστοιχα διλήμματα συνηθίζουν να απαντούν με το ρητό «το αδύνατο δεν είναι γαλλικό». Θα μπορούσαμε, παραφράζοντάς το, να πούμε ότι η Ιστορία μάς έχει αποδείξει πολλές φορές ότι το αδύνατο δεν είναι αριστερό. Κι επειδή –όπως έλεγαν οι παλιοί τον Μάη του ’68– είμαστε ρεαλιστές, ας ζητήσουμε το αδύνατο: ας ζητήσουμε αύριο κιόλας ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Θα συμφωνούσε μάλλον και ο Ρουσό...

 * διεθνολόγος, αν. κοσμήτορας Σχολής Νομικών, Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Sorbonne Paris Nord