Ιστορίες συλλογικής αφροσύνης

Για πρώτη φορά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο υπάρχει η αίσθηση ότι ισχυρά κράτη ενδιαφέρονται τόσο πολύ για την αναθεώρηση κανόνων και προτύπων της οργάνωσης των διεθνών σχέσεων ώστε να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Η ειρωνεία είναι ότι ενδιαφέρονται και για το διπλό όνειδος: της παραβίασης συνθηκών και της έναρξης ενός πολέμου. Για πρώτη φορά πολλές γενιές στην Ευρώπη αισθάνονται τις συνέπειες του πολέμου στον 21ο αιώνα, παρότι μεγάλωσαν στο περιβάλλον της μεταπολεμικής ειρήνης.

Η αλήθεια είναι ότι στο διάστημα του Ψυχρού Πολέμου είχε επικρατήσει μια «ειρήνη τρόμου» εξαιτίας της πυρηνικής απειλής από την οποία θα έβγαινε ηττημένη η ανθρωπότητα. Ελάχιστοι επιθυμούν επιστροφή σε αυτή την εποχή. Ομοίως ελάχιστοι επιθυμούν έναν πόλεμο. Αλλά στην Ευρώπη μάλλον δεν αντιλαμβάνονται ότι η αρχιτεκτονική (οικονομική, ιδεολογική, αμυντική, ενεργειακή, περιβαλλοντική, πολιτισμική κ.λπ.) θα έπρεπε να είχε αλλάξει χθες.

Επίσης γίνεται αντιληπτό ότι η ρίζα της περίφημης «ομίχλης πολέμου» έχει ψυχροπολεμικές αποχρώσεις – όμως με απούσα τη γενιά των Ευρωπαίων ηγετών που μετά τον όλεθρο δεσμεύτηκαν από κοινού στο «Ποτέ Ξανά» για την Ευρώπη και τον κόσμο. Το ότι οι δεσμεύσεις ήταν επιλεκτικές σίγουρα επηρεάζει τη σημερινή κατάσταση. Επιπλέον σήμερα δεν υπάρχει μία μορφή πολέμου. Οπως δείχνει η κρίση στην Ουκρανία και αλλού, η ασφάλεια στον 21ο αιώνα έχει πολλές διαστάσεις.

Ομοίως η «ομίχλη πολέμου» έχει πολλές διαστάσεις: γεωπολιτικός πόλεμος σε σχέση με την ισχύ ή την ηγεμονία, γεωοικονομικός σε σχέση με την πρόσβαση σε πόρους και τον έλεγχο των σπάνιων πόρων του πλανήτη, οικονομικός σε σχέση με τις κυρώσεις, κυβερνοπόλεμος σε σχέση με την τεχνολογία και το διαδίκτυο, κατά της τρομοκρατίας, κατά του εγκλήματος, «ανθρωπιστικός» παρ’ όλη την αντιφατικότητα της έννοιας, θρησκευτικός, πολιτισμικός και, ας μην ξεχνιόμαστε, πυρηνικός. Λ.χ. εδώ η πυρηνική διάσταση σχετίζεται με τους 15 αντιδραστήρες πυρηνικής ενέργειας της Ουκρανίας.

Τέλος, η έννοια του «δίκαιου πολέμου» (bellum justum) μπορεί μεν να υπάρχει στο διεθνές δίκαιο και να προηγείται της εμφάνισης του βεστφαλικού κράτους ως συστατικής μονάδας της διεθνούς κοινωνίας, αλλά ουδέποτε νομιμοποιήθηκε από τα θύματά του. Ενδεχομένως το δίκαιο του πολέμου (jus in bello) ως κανόνας διεξαγωγής ενός πολέμου -όπλα, στόχοι, άμαχοι, όμηροι κ.λπ.- να είναι πιο χρήσιμο σε αυτή τη συγκυρία· όμως χωρίς ικανή παραμυθητική εμβέλεια.

Γιατί φτάσαμε ώς εδώ; Στη μεταπολεμική οικονομική τάξη από το 1944 του Μπρέντον Γουντς μπορεί ο Κέινς να αναζητούσε μια διευθέτηση για μεγαλύτερο χώρο στον παγκόσμιο σχεδιασμό, αλλά η χώρα του ήταν γονατισμένη από τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο και η Αμερική ήταν αυτή που πήρε την παρτίδα τού laissez-faire και την παγκόσμια ηγεμονία. Αλλά η ηγεμονία των ΗΠΑ είχε συνέπειες για την Ευρώπη. Η Ευρώπη αρκέστηκε στην αμερικανική ομπρέλα.

Εκανε αγορά με οικονομική ισχύ χωρίς τις ευθύνες της ηγεμονίας. Δεν έκανε δικό της στρατό. Δεν έκανε ενεργειακή οχύρωση. Εμεινε πίσω στις τεχνολογίες. Δεν μπόρεσε να δημιουργήσει συντονισμένο μηχανισμό πληροφοριών ή διαχείρισης κρίσεων. Και για πολλοστή φορά σύρεται σε παίγνια αφροσύνης που συνοψίζει ο τίτλος του βιβλίου της καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, Εϊμι Ζέγκαρτ, «Κατάσκοποι, ψέματα και αλγόριθμοι» (βλ. Amy Zegart, «Spies, Lies, and Algorithms»). Η εικόνα του μέλλοντος όμως, εκτός από ψηφιακά νέφη, έχει στρεβλώσεις της κοινής γνώμης, ψέματα, συμφέροντα, λεηλασίες πόρων και θεωρίες συνωμοσίας.

Επίσης, σύμφωνα με το κλασικό έργο του ρεαλιστή καθηγητή του Πρίνστον, Ντέιβιντ Μπάλντουιν, οι πολυμερείς κυρώσεις ως οικονομικά όπλα θα γονατίσουν μεν τη Ρωσία, δίχως να είναι βέβαιο δε ότι θα αναγκάσουν τον Πούτιν σε συμμόρφωση (βλ. David A. Baldwin, «Economic Statecraft»). Και οι κυρώσεις ως εργαλείο διεθνών σχέσεων μας υπενθυμίζουν ότι η στοχοποιημένη Ρωσία μπορεί να είναι, αλλά μπορεί και να μην είναι ο πρωταρχικός στόχος. Πιο πίσω αχνοφαίνεται η Κίνα, προς την οποία ενδεχομένως στραφεί ο Πούτιν.

Σε σχέση με τα τρέχοντα. Οι κίνδυνοι της πολλαπλής αφροσύνης συνδέονται με τις οικονομικές κυρώσεις και με την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης – και της Ελλάδας. Ο ευρωπαϊκός κόσμος δεν μπορεί να υπομείνει μια πολεμική έκβαση η οποία από κρίση της Ουκρανίας ίσως μετατραπεί σε κρίση της Ευρώπης.

Η Ρωσία του Πούτιν δεν έχει αποφασίσει αν είναι εθνικό κράτος ή επίδοξη αυτοκρατορία. Και ενώ δύσκολα θα επαναληφθούν αυτοκρατορικές «δόξες» του 19ου αιώνα, το θύμα θα είναι η Ρωσία και αμέσως μετά η Ευρώπη. Και εδώ η Ευρώπη όφειλε να είχε επιστρέψει σε αξίες που ξέχασε. Ηθική, αξίες, δημοκρατία, ειρήνη, πολιτισμός δεν είναι μηχανικά δόγματα επιτυχίας, αλλά διαρκείς μαθητείες για το πώς να αξιωνόμαστε τη συλλογική ευημερία.