Πολιτικής Οικονομίας γενέθλια;

Αφησα να εκπνεύσει ο ετήσιος εορταστικός κύκλος για το «Εικοσιένα» ως προς τη διακρίβωση αν εξετάστηκε το πώς στοιχειοθετήθηκε η νεοελληνική οικονομική σκέψη. Μόνο που, για να δώσω κάποια δείγματα αυτής της οικείας «απογραφής», εκτιμάται ότι πρόκειται για «παραμελημένη οπτική γωνία», δεν αξιοποιούνται κείμενα του Κοραή μετά το 1803, παρατίθεται μια ονομαστική απλώς καταγραφή των «ανδρών» που «έκαναν κατανοητές στα ελληνικά νεωτερικές ιδέες» (μεταξύ αυτών και ο «Ψαλλίδας» και ο Θ. «Κορυδαλλέας»): όμως «θα ξεκινήσουμε τη διερεύνησή μας από τα μέσα του 18ου αιώνα», δηλαδή «θέτουμε ως αρχή το 1776», ενώ δεν καταλογίζεται στον «Ανώνυμο» της Ελληνικής Νομαρχίας («Ιταλία», 1806) κάποια «εξοικείωση με τις τότε διεθνώς δεσπόζουσες οικονομικές προσεγγίσεις», με επίκεντρο το ζήτημα της «ανομοιότητας» των ανθρώπων.

Ακόμη, για την κατασυκοφάντηση της «των Ευρωπαίων μωροσοφίας» έπρεπε να αρκεστούμε σε μονογραφία έτους 1992, καθηγητή Θεολογικής Σχολής, ή να επιστρέψουμε στον Κοραή (1805) που επιτέθηκε σε όσους λιθοβολούσαν «απανθρώπως την φιλοσοφίαν, διά να της εμποδίσωσι την είσοδον εις την Ελλάδα»; Από τη σωρεία των προχειροτήτων δεν θα σταθώ ούτε στον «Γεννουήνσιος» ή στον «Κονδιλλιάκ», αλλά στο εξής: αν η χρονολογική καταχώριση είναι ακριβής (1988), τότε πρόκειται για τον πρώτο τόμο του βιβλίου «Η Ελληνική Φιλοσοφία», με τον ενδεικτικό βέβαια υπότιτλο «Η κυριαρχία του Αριστοτελισμού – Προκορυδαλική και κορυδαλική περίοδος», ενώ όμως ο β' τόμος έτους 1989 έχει ως αντικείμενο την «επικράτηση της νεωτερικής φιλοσοφίας» και τη «Μετακορυδαλική περίοδο»… Με εύστοχη πάντως απόφανση ότι η «μη συμπερίληψη οικονομικών παραμέτρων σε οποιαδήποτε ερμηνεία κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων δημιουργεί δυσαναπλήρωτο ερμηνευτικό κενό». Αν και συνιστά «υπονόμευση» (2021) ότι «με πιθανή εξαίρεση τον Ρήγα και τον Κοραή, ο Ελληνικός Διαφωτισμός, ως προερχόμενος κυρίως από διανοούμενους που βρίσκονταν κοντά στην Εκκλησία, δεν είχε ριζοσπαστικές τάσεις»…

Βέβαια, τα ζητήματα της Πολιτικής Οικονομίας αποτελούν καίρια θεματοποίηση της διακινδύνευσης των διαφωτιστών, εφόσον συναρτάται με τον βαθμό κατανόησης του ιστορικού τους παρόντος. Την πρώτη αποφασιστική ώθηση έδωσαν οι εμπορικές παροικίες που αντιλαμβάνονται τους όρους ανάπτυξης του εμπορίου ως «επιστήμης» με «νόμους δυναμένους να διδαχθώσι» (Ερμής ο λόγιος, 1819). Κι αν το επάγγελμα («επαγγελία») ονομάζεται «τεχνόδριον» («métier»), με τους «κανόνες και τας συνηθείας» του, η όλη προβληματική τίθεται με τους όρους του Διαφωτισμού: «Τύχης έργον γίνεται πολλάκις η απόκτησις του πλούτου· αλλ’ η φύλαξις αυτού χρειάζεται νουν φωτισμένον» (Κοραής 1805). Το τελευταίο σε συνδυασμό με τη «διόρθωσιν της θελήσεως» του ανθρώπου εξηγεί γιατί η Οικονομική, μαζί με την Ηθική και την Πολιτική, αποτελεί μέρος της Φιλοσοφίας (Κοραής 1805).

Προφανώς το ενδιαφέρον βρίσκεται και στον τρόπο ένταξης της γεωργίας στη ριζικά προωθούμενη οικονομική σκέψη με αιχμή τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ετσι δίδω εδώ μια συνεκτική έκθεση των αντιλήψεων για το θέμα που θα πρέπει να ιδωθεί σε συνάφεια με τις δύο επόμενες παραγράφους. Σύμφωνα με τον «Ανώνυμο», οι γεωργοί είναι η «σεβασμιωτέρα κλάσις μιας πολιτείας, ο σταθερώτερος στύλος της πολιτικής ευτυχίας». Συναφώς οι «χωρικοί» έχουν «μεγαλωτάτην κλίσιν εις τα άρματα» (1806). Ο αριστοτελικός εκθειασμός των γεωργών, που τον υπογραμμίζει και ο Κοραής (1821), απέκτησε νέα διάσταση με την πολιτική σκέψη των Γάλλων φυσιοκρατών καθώς και με τα σχέδια της αγροτικής επανάστασης που εξέθεσε ο Babeuf, εμπνευσμένος από τις οικείες θέσεις των Mably, Morelly και Rousseau.

Ο Κοραής, υπενθυμίζοντας επίσης την αριστοτελική πρόταση ότι ο «γεωργικός βίος είναι βίος αρετής», διευκρινίζει ότι ο αγροτικός κόσμος γυμνάζει «με τους καθημερινούς υπαιθρίους κόπους τα σώματα, ετοιμάζει στρατιώτας ικανούς να φυλάξωσι την ελευθερίαν της πατρίδος». Σε συνθήκες ευνομίας η «περί τα ανθρώπινα φιλοσοφία» είναι αναγκαία για τον «εργαστηριακόν», τον έμπορο και τον γεωργό, «αν θέλωσι να ζώσιν ευδαίμονες» (Κοραής 1824). Ηδη ο Ρήγας Βελεστινλής (και όχι: «Φεραίος») πρότεινε τη συνταγματική κατοχύρωση κάθε είδους εργασίας, «τέχνης, γεωργικής, πραγματείας ή οποιονδήποτε επιχείρημα ωφέλιμον εις την συγκοινωνίαν», εφόσον η «φιλοπονία όλων των πολιτών ημπορεί να εκτείνεται εις όλας τας τέχνας και μαθήσεις» (1797).

Συναφώς ο Κ. Σταμάτης, στην προκήρυξη «Προς τους Ρωμαίους της Ελλάδος» (1798), συσχετίζει την εκδίπλωση των «εμπορικών, ναυτικών και γεωργικών επαγγελμάτων» με την εκλογή «ανεμποδίστως του τρόπου διοικήσεως οπού ανήκει εις τα ήθη» τους. Ο «Ανώνυμος», τέλος, συμφωνεί με τον Κοραή, όταν ταυτίζει τους αρχαίους Σπαρτιάτες με τους Σουλιώτες που ζούσαν «ευτυχείς μακρά από την πολυτέλειαν και κακοήθειαν των διεφθαρμένων πολιτειών». Ο Κοραής (1822) πάντως συναρτούσε την «αύξησιν» των «τεχνών» και του «εμπορίου» με την τελεσφόρα συζυγία ηθικής και πολιτικής, προσθέτοντας ότι η γεωργία δεν αποτελεί αυτοσκοπό του συντασσόμενου ελληνικού κράτους, αλλά μόνον την αναγκαία απαρχή της οικονομικής και κοινωνικής του ανέλιξης. Για τη «Γεωργική» ως «βαθμόν τρίτον των ανακαλύψεων και της πολιτικής κοινωνίας» βλ. και Ερμής ο λόγιος (1818). Μάλλον θα επανέλθω.

* ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων