Η εργασία στην εποχή της παραπλάνησης

Όταν πριν από δύο χρόνια ξέσπασε η πανδημία, κανείς δεν φανταζόταν τον βαθμό που θα επηρέαζε τόσο τη ζωή των ανθρώπων όσο και τις δομές οργάνωσης της κοινωνίας. Οι περισσότεροι πίστεψαν ότι ήταν μια περαστική καταιγίδα που θα ξεθύμαινε και μετά η ζωή θα επέστρεφε στον κανονικό της ρυθμό. Το πολιτικό σύστημα δεν έκανε σχεδόν τίποτε για να διαλύσει την αυταπάτη, αλλά έκανε πολλά για να τη συντηρήσει. Ανέσυρε από τα λεξικά τη λέξη «κανονικότητα» και αφού αλλοίωσε το νόημά της (στα λεξικά συνδέεται με τους κανόνες, την περιοδικότητα, τη συμμετρία και την επανάληψη), αξιοποίησε την προσδοκία που υπονοούσε. Από το αποτέλεσμα φάνηκε πόσο ιδιοφυής ήταν η προσέγγιση αυτή. Οι άνθρωποι επικεντρώθηκαν στην υγειονομική αντιμετώπιση και στις άμεσες επιπτώσεις και παρέβλεψαν τις συνέπειες των πολιτικών που επιβλήθηκαν και που θα άλλαζαν τελεσίδικα τη ζωή τόσο των ίδιων όσο και των απογόνων τους. Στις σποραδικές και υποτονικές αντιδράσεις που εκδηλώνονταν, οι πολιτικές ελίτ απαντούσαν με ισχυρισμούς που, αντί να φωτίζουν, βούλιαζαν την κοινωνία βαθύτερα στην πλάνη. Με τις παρελκύσεις όμως, πέτυχαν να μεταθέσουν τον δημόσιο διάλογο από την πολιτική στη φιλολογία περί «υπευθυνότητας».

Η συζήτηση για τις μακροχρόνιες παρενέργειες των «παρεμβάσεων» περιορίστηκε σε έναν κύκλο ακαδημαϊκών, οι οποίοι από την πρώτη στιγμή ασχολήθηκαν με τα προβλήματα που ενέσκηψαν ή διογκώθηκαν λόγω της πανδημίας. Η δημοκρατία, ο καπιταλισμός, ο πόλεμος, ο εθνικισμός, η ισότητα, όλα τα επιτεύγματα της Βιομηχανικής Επανάστασης με την οποία οι ανθρώπινοι μύες αντικαταστάθηκαν από μηχανές, βρέθηκαν στο επίκεντρο. Αλλά η τωρινή υγειονομική κρίση έχει ένα χαρακτηριστικό που την κάνει να διαφέρει απ' όλες τις προηγούμενες: Η COVID-19 εκδηλώθηκε στην εποχή που ο ανθρώπινος εγκέφαλος υποκαθίσταται από την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη Μηχανική Μάθηση, τη Ρομποτική και τη Βιομηχανική Αυτοματοποίηση και ο ρόλος της εργασίας αποδυναμώνεται. Εύλογα ανακύπτει μια σειρά ερωτημάτων: Πόσες θέσεις εργασίας θα έχουν χαθεί όταν τελειώσει η πανδημία; Πόσες από αυτές θα εξαφανιστούν τελεσίδικα; Διευκόλυνε η πανδημία την προσαρμογή της εργασίας στα δεδομένα της ψηφιακής οικονομίας;

Σήμερα είναι πασιφανές ότι η πανδημία επιτάχυνε τις αλλαγές στην παγκόσμια αγορά εργασίας οι οποίες, λόγω του ψηφιακού μετασχηματισμού, είχαν ξεκινήσει τις προηγούμενες δεκαετίες. Όταν εμφανίστηκε η COVID-19, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας, ο μεταποιητικός τομέας απασχολούσε περίπου 1.600 εκατομμύρια ρομπότ σε παγκόσμια κλίμακα. Ποιος αμφιβάλλει ότι όταν θα πέσει η αυλαία της πανδημίας, ο αριθμός αυτός δεν θα έχει αυξηθεί με εκθετικούς ρυθμούς; Μελέτες που επικεντρώνονται στις αλυσίδες εφοδιασμού, αναφέρουν ότι με αφορμή την πανδημία, εταιρείες θα επιταχύνουν τη ρομποτική οργάνωσή τους. Πόσες θέσεις εργασίας θα χαθούν; Επιστήμονες προειδοποιούν ότι όσοι κάνουν επαναλαμβανόμενες εργασίες θα είναι τα θύματα της βιομηχανικής αυτοματοποίησης που, λόγω της COVID-19, επιταχύνθηκε. Άλλωστε, αυτές οι θέσεις εργασίας ήταν οι πρώτες που αυτοματοποιήθηκαν μετά την οικονομική κρίση του 2008. Πόσες θέσεις εργασίας θα καταργηθούν;

Η εξ αποστάσεως εργασία ενδέχεται να αλλάξει ριζικά τις προοπτικές εργασίας για τους υπαλλήλους. Ήδη, εταιρείες έχουν αποφασίσει να διατηρήσουν την εξ αποστάσεως εργασία και μετά την πανδημία. Οι επιπτώσεις στο ύψος των αμοιβών από αυτή τη φαινομενικά άδολη απόφαση θα είναι κατακλυσμιαίες και θα επηρεάσουν εκατομμύρια εργαζομένους σε όλο τον πλανήτη. Η επιχειρούμενη κατάργηση των γεωγραφικών περιορισμών θα μετατρέψει την αγορά εργασίας σε... μειοδοτικό διαγωνισμό, στον οποίο θα μπορούν να συμμετέχουν άνθρωποι από περιοχές με χαμηλότερες μισθολογικές απαιτήσεις. Είναι επίσης αυτονόητο ότι η έλλειψη γεωγραφικής ταυτότητας στην εργασία θα επηρεάσει την απασχόληση σε όλους τους συνδεδεμένους τομείς (αγορά ακινήτων, βιομηχανία εστίασης, βιομηχανία των μεταφορών κ.ά.). Ταυτοχρόνως η πανδημία είναι πιθανό να αυξήσει το ποσοστό της «ευέλικτης εργασίας». Πριν από την COVID-19, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας υπολόγισε ότι 1,4 δισ. εργαζόμενοι στον κόσμο (περίπου 37,5% του συνόλου) εργάζονταν σε ευάλωτη απασχόληση. Θα εξελιχθεί σε προνόμιο το καθεστώς «πλήρους απασχόλησης»;

Όλα αυτά συνθέτουν μια δυστοπική πραγματικότητα στην οποία κυριαρχεί η κοινωνική ανασφάλεια, καθώς η εργασία αντιμετωπίζεται ως «παροχή» και η μεσαία τάξη ως εξαίρεση. Οι πολιτικές ελίτ επέλεξαν όχι μόνο να αποσιωπήσουν τον κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο της πανδημίας, αλλά ενθάρρυναν και βοήθησαν τις μεγάλες επιχειρήσεις να επιταχύνουν την προσαρμογή στα δεδομένα της ψηφιακής επανάστασης. Αξιοποίησαν το αίσθημα του φόβου και της ανασφάλειας για να προωθήσουν -ή και να επιταχύνουν- την εφαρμογή μέτρων που σε διαφορετικές συνθήκες θα προκαλούσαν οργή και μαζικές αντιδράσεις. Αποπροσανατολίζοντας έκαναν τους ανθρώπους να εστιάζουν στο έλασσον και να παραβλέπουν το μείζον, ώστε κάποια στιγμή να βρεθούν απέναντι σε τετελεσμένα.

 * δημοσιογράφος, συγγραφέας