Το τίμημα του πολιτισμού και ιατρικός μηδενισμός

Ο άνθρωπος των σπηλαίων δεν κολλούσε κορονοϊό. Ζούσε σε απομονωμένες ομάδες των 30-40 ατόμων και ξέρουμε ότι για να μεταδοθούν οι λοιμώδεις νόσοι πρέπει πολλοί άνθρωποι να βρίσκονται πολύ κοντά. Οι κυνηγοί/τροφοσυλλέκτες εκείνης της μακρινής εποχής κινδύνευαν από τραυματισμούς, πείνα, καιρικές συνθήκες και πιθανά από τη βρώση μολυσμένων ζώων που είχαν άνθρακα ή από τη μόλυνση των τραυμάτων τους γιατί το σώμα μας είναι οικοδεσπότης δισεκατομμυρίων μικροβίων.

Ολα άλλαξαν την τελευταία εποχή των παγετώνων (12000 με 15000 π.Χ.), όπου οι άνθρωποι άρχισαν να αποκτούν σταθερές κατοικίες εξαιτίας της μείωσης των παρθένων περιοχών για τροφή και κυνήγι. Η εντατικοποίηση της γεωργίας παρείχε περισσότερο φαγητό αλλά την ίδια στιγμή οι άνθρωποι άρχισαν να υποφέρουν από διατροφικές νόσους που προκαλούσε η έλλειψη βιταμινών. Οι επιδημίες προέκυψαν σε συνθήκες μόνιμης και πολυπληθούς εγκατάστασης και επιτάθηκαν εξαιτίας της έλλειψης τρεχούμενου νερού και επαρκούς αποχέτευσης.

Σε αυτά τα νέα προβλήματα ήρθε να προστεθεί η εξημέρωση των ζώων. Με τους σκύλους μοιραζόμαστε 65 νόσους (η ιλαρά προήλθε από τα σκυλιά), τα βοοειδή μάς έδωσαν τη φυματίωση, τα άλογα το κοινό κρυολόγημα, οι χοίροι τη γρίπη, στη σύγχρονη εποχή αναδύθηκαν το HIV, η γρίπη των πουλερικών, η νόσος των τρελών αγελάδων, ενώ Ebola και Covid-19 λέγεται ότι σχετίζονται με τις νυχτερίδες. Οι λοιμώδεις νόσοι και οι εκατόμβες θυμάτων είναι το τίμημα του «θαυμαστού» πολιτισμού.

Εφόσον δεν μπορούμε να γυρίσουμε στην εποχή την σπηλαίων, οι πανδημίες είναι αναπόφευκτες. Η δριμύτητα της πανδημίας ανέδειξε όχι μόνο τις ανεπάρκειες της πολιτικής (τις γνωρίζουμε ήδη) αλλά και τα όρια της ιατρικής (που δεν τα γνωρίζουμε). Τα όρια της ιατρικής συνοψίζονται γύρω από αυτό που ονομάζεται «ιατρικός μηδενισμός», την άποψη δηλαδή ότι οφείλουμε να έχουμε λίγη εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα των ιατρικών παρεμβάσεων, ειδικά των φαρμακευτικών.

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά τον 19ο αιώνα και τα λόγια του πρύτανη του Χάρβαρντ, Oliver Holmes (1809 - 1894), είναι χαρακτηριστικά: «Αν μπορούσαμε να βυθίσουμε στον πάτο της θάλασσας όλα τα φάρμακα, όπως σήμερα χρησιμοποιούνται, τόσο το καλύτερο για την ανθρωπότητα και τόσο το χειρότερο για τα ψάρια». Από την πλούσια επιχειρηματολογία του ιατρικού μηδενισμού μπορούμε να σταθούμε σε δύο σημεία.

Πρώτον, η ιατρική επενδύει συστηματικά στη λογική της «μαγικής σφαίρας». Δηλαδή στην ανακάλυψη ενός φαρμάκου που θα «σκοτώσει» έναν συγκεκριμένο στόχο και θα αφήσει ανέπαφους τους άλλους. Στην πραγματικότητα πολύ λίγα φάρμακα πετυχαίνουν αυτό το ιδεώδες (όπως η πενικιλίνη, η ινσουλίνη, ορισμένα εμβόλια).

Δεύτερον, ο λόγος της αποτυχίας των μαγικών σφαιρών είναι η πολυπλοκότητα των βιολογικών φαινομένων και δεν είναι τυχαίο ότι οι άνθρωποι συνεχίζουν να πεθαίνουν παρά την πληθώρα σκευασμάτων που διαφημίζονται. Αυτή ακριβώς η πολυπλοκότητα των βιολογικών (και κοινωνικών) μηχανισμών δεν επιτρέπει ασφαλείς προβλέψεις. Οι σύγχρονες νόσοι είναι πολυπαραγοντικές όπως ο καρκίνος και η στεφανιαία νόσος, σε αντίθεση με την άποψη της ιατρικής του 19ου αιώνα που θεωρούσε «μία νόσος, ένα μικρόβιο».

Ετσι, όταν λαμβάνουμε μια απόφαση, για παράδειγμα να θέσουμε σε καραντίνα κάποιον που νοσεί, βλέπουμε τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμέναμε. Κι αυτό γιατί όποιος μολύνεται μέσα στην κοινότητα έχει καλή πρόγνωση αφού το ιικό φορτίο που δέχτηκε είναι χαμηλό και ο οργανισμός προλαβαίνει να αμυνθεί. Αν εμείς τον υποχρεώσουμε να μείνει στο σπίτι, αυτοί που θα μολυνθούν δευτερογενώς έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να πεθάνουν γιατί το ιικό φορτίο που θα δεχτούν θα είναι μεγάλο. Οπως και έγινε με τους υπερήλικες. Με λίγα λόγια, ένας μηχανισμός εξουδετερώνει έναν άλλο.

Στην περίπτωση της πανδημίας, η αναγνώριση των ορίων της ιατρικής δεν μας καθιστά αδρανείς αλλά σοφότερους. Η γήρανση των πληθυσμών δημιουργεί νέα προβλήματα που η μοριακή βιολογία και γενικά η εργαστηριακή έρευνα (Big Science) δεν μπορεί να λύσει. Η κακή υγεία εξαρτάται κυρίως από τη φτώχεια, την ελλιπή εκπαίδευση και τις κακές συνθήκες ζωής. Το πάθος μας για μαγικές σφαίρες (αντιβιώσεις, εμβόλια, αντικαρκινικά φάρμακα κ.ά.) θα πρέπει να αντικατασταθεί με πολιτικές υγείας που στρέφονται στην αντιμετώπιση του πόνου, της αναπηρίας, της δυστυχίας, της φτώχειας.

Οι άνθρωποι του δυτικού πολιτισμού γερνάνε και η ιατρική οφείλει να αναθεωρήσει τους στόχους της: η φροντίδα πρέπει να πάρει τη θέση της θεραπείας. Αλλιώς, η ιατρική γίνεται ακόμα ένα πεδίο ατέρμονης πολιτικής αντιπαράθεσης πάνω σε ζώντες και νεκρούς με χαμένους τους πάντες, ακόμα και την επιστήμη.

* αναισθησιολόγος - εντατικολόγος