«Παίζανε την Τρίτη Διεθνή με τον ζουρνά»

Η Ζεχρά Κοσόβα (το επίθετο είναι του συζύγου της) γεννήθηκε στην Καβάλα το 1914. Ηδη ως παιδί συμμετείχε με τους γονείς της σε διαδηλώσεις καπνεργατών στην Καβάλα. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών βρέθηκε στην Τουρκία. Ως δραστήριο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας, στάλθηκε στη Σοβιετική Ενωση να παρακολουθήσει την περίφημη σχολή στελεχών KUTV. Μετά τον πόλεμο συνελήφθη και βασανίστηκε σκληρά πολλές φορές, χωρίς να υπογράψει ποτέ «δήλωση».

Ο Ρεμζί Μουσταφά γεννήθηκε στη Δράμα το 1908 και οι δυο γονείς του ήταν καπνεργάτες. Με την ανταλλαγή βρέθηκε στην Τουρκία, εργάστηκε ως καπνεργάτης, εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και ανέλαβε γραμματέας τοπικής οργάνωσης. Το 1934, το Κόμμα τον στέλνει στη Σοβιετική Ενωση να παρακολουθήσει την KUTV.

Είναι δύο εμβληματικές περιπτώσεις από τις εκατοντάδες των ανταλλαχθέντων μουσουλμάνων Ρομά καπνεργατών, που μαζί με άλλους μουσουλμάνους καπνεργάτες από την Ελλάδα αποτέλεσαν σημαντική συνιστώσα του Τουρκικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Μια «τουρκογύφτισσα», μια «κατσιβέλα», όπως θα την έλεγαν στον τόπο καταγωγής της, «κούτβισα» και ηρωική μορφή της τουρκικής Αριστεράς, είναι από αυτά που δύσκολα θα περίμενε κάποιος να συναντήσει.

Κι όμως οι προσλήψεις που έχουμε για κάποιες ομάδες απέχουν σε αρκετές περιπτώσεις αρκετά από την πραγματικότητα. Και αυτό δεν αφορά μόνο πρόσωπα, όπως τα δύο παραπάνω, τα οποία αναφέρονταν ανοιχτά στην εθνοτική τους προέλευση. Αν εξετάζαμε και ομάδες που σταδιακά «αποτσιγγανοποιήθηκαν», ίσως τα αποτελέσματα να ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακά.

Οι δύο παραπάνω αναφορές είναι ενδεικτικές μιας περιόδου που μερικές ομάδες Ρομά αρχίζουν να συμμετέχουν στην πολιτική ζωή σε κάποιες χώρες. Το τουρκικό παράδειγμα είναι ίσως από τα πιο κοντινά σε εμάς.

Οι Τούρκοι ακαδημαϊκοί Εγκεμέν Γιλγκιούρ και Νουρσέν Γκιουρμπογά, που ασχολούνται εδώ και καιρό με αυτά τα ζητήματα, μελέτησαν αρχειακά έγγραφα και άλλα τεκμήρια από την Τουρκία, όπως και μια πλειάδα άλλων ακαδημαϊκών αντίστοιχο υλικό από άλλες βαλκανικές χώρες, αλλά και από χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ολο το υλικό σχετίζεται με την πολιτική χειραφέτηση των Γύφτων -θα μου επιτρέψετε να χρησιμοποιήσω τον όρο- στο πέρασμα από τις αυτοκρατορίες στα εθνικά κράτη και ιδίως κατά τον Μεσοπόλεμο.

Οπως επισημαίνουν οι επιμελητές του βιβλίου στο οποίο περιέχεται όλο αυτό το υλικό και εκδόθηκε πρόσφατα, στοιχεία πολιτικής χειραφέτησης των Ρομά πρωτοπαρουσιάστηκαν στις τρεις αυτοκρατορίες στις οποίες ζούσαν επί αιώνες (την Οθωμανική, τη Ρωσική και την Αυστροουγγρική). Η διάλυση των αυτοκρατοριών και η δημιουργία των εθνικών κρατών φαίνεται ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτή την πρώιμη πολιτική δράση, κάτι που αφορά και την ελληνική περίπτωση. Για παράδειγμα, σε αυτό το πλαίσιο του εθνικών ανταγωνισμών για τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πρέπει να υπαχθεί η ένταξη στη σχολική εκπαίδευση των παιδιών σε μερικές κοινότητες εδραίων Ρομά στις Νέες Χώρες ήδη τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα που συζητείται στο βιβλίο.

Ο θηριώδης τόμος που ανέλαβε να εκδώσει ο οίκος Brill, με τίτλο «Roma voices in History», ευτυχώς είναι ελεύθερα προσβάσιμος. Ψυχή του εγχειρήματος οι Ελενα Μαρουσιάκοβα και Βεσελίν Ποπόφ, που με την αρωγή του Πανεπιστημίου Σεντ Αντριους στη Σκοτία συντόνισαν και επιμελήθηκαν την όλη προσπάθεια.

Μάλιστα, ένα μικρό μέρος μόνο του συλλεχθέντος υλικού παρουσιάζεται στην έκδοση. Αν και το υλικό που αφορά την Ελλάδα καταλαμβάνει το μικρότερο μέρος του τόμου, δείχνει ότι και οι Ελληνες Ρομά είχαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο κάποια πολιτική παρουσία στον Μεσοπόλεμο. Ως σχετιζόμενος με το εγχείρημα στην Ελλάδα και τη σύνταξη του σχετικού κεφαλαίου, μπορώ να βεβαιώσω ότι ακόμη και στην ελληνική περίπτωση εντοπίζονται λίγα μεν αλλά αρκετά σημαντικά τεκμήρια.

Οπως ήδη φάνηκε από τις αρχικές παραθέσεις, η κατάρριψη των στερεοτύπων είναι συντριπτική. Δεν πρόκειται αναγκαστικά για μικρές ομάδες προσώπων, καθώς σε πολλές περιπτώσεις κοινότητες έδρασαν πολιτικά και συμμετείχαν στη διαμόρφωση της πολιτικής ζωής των χωρών, έστω και λιγότερο σε σχέση με το πληθυσμιακό μέγεθός τους.

Μεγάλο μέρος του τόμου των 1.068 σελίδων αφιερώνεται στο αρχειακό υλικό που προέρχεται από τη Σοβιετική Ενωση, αλλά υπάρχει λόγος: Αν και είναι σχετικά γνωστό ότι οι πρώτες ηγεσίες μετά το 1917 υπήρξαν πρωτοποριακές στις προσπάθειες ένταξης των Ρομά και κυριολεκτικά επαναστατικές διαδικασίες έλαβαν χώρα, όπως ο εγγραμματισμός και η διδασκαλία της ρομανί στα σχολεία, το εύρος των πρωτοβουλιών που ανακαλύπτει ο αναγνώστης είναι όντως εντυπωσιακό, παρόλο που θα έχει την ίδια τύχη με αυτή των άλλων «μικρών εθνών» στη συνέχεια.

Ο τόμος περιλαμβάνει τεκμήρια που μπορεί εκ πρώτης όψεως να εκλαμβάνονται ως μη σχετιζόμενα με την πολιτική δράση: επαγγελματικές οργανώσεις συγκροτημένες σε εθνοτική βάση, πολιτιστικοί και αθλητικοί σύλλογοι, τις λεγόμενες Νέες Ευαγγελικές Εκκλησίες των Ρομά κ.ά. Και βέβαια τη συμμετοχή τους στο κομμουνιστικό κίνημα που εκλαμβανόταν ως ευκαιρία για ριζική κοινωνική αλλαγή και για τους ίδιους.

Ολα αυτά τελικώς σχετίζονται με αιτήματα πολιτικής χειραφέτησης, μας λένε οι επιμελητές. Υπογραμμίζουν όμως ότι όλες αυτές οι διαδικασίες πολιτικής χειραφέτησης θα πρέπει να ιδωθούν στο ευρύτερο πλαίσιο της εποχής που διαδραματίζονται, δηλαδή των εθνοποιητικών διαδικασιών και της δημιουργίας νέων κριτηρίων ομαδοποιήσεων.

*Επίκουρος καθηγητής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο