Η διεθνής πολιτική της πανδημίας

Στους εννέα μήνες από την επίσημη αναγνώριση της πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι διαβιώνουν υπό συνθήκες λιμού, οι μεταναστευτικές ροές και τα εμβάσματα που πρόσφεραν κάποια διέξοδο στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής έχουν μειωθεί δραματικά ενώ από τον Ιούλιο τα σχολεία σε 160 χώρες -περίπου 1 δισεκατομμύριο μαθητές- παραμένουν κλειστά.

Το σκληρό πλήγμα που κατάφερε ο COVID-19 στην καρδιά του αναπτυγμένου ή «Δυτικού Κόσμου», τη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, οδήγησε στην παράλυση βασικών λειτουργιών της διεθνούς ζωής και στην περιχαράκωση των κρατών σε σύνορα-φρούρια. Η αντίδραση στην πανδημία, την κατεξοχήν παγκόσμια πρόκληση, ήταν η εσωστρέφεια και η όξυνση των εθνικών ανταγωνισμών, όχι η ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας.

Την πικρή και σκληρή αυτή διαπίστωση έκανε ενώπιον του Συμβουλίου Ασφαλείας, στις αρχές του προηγούμενου μήνα, το κατεξοχήν αρμόδιο πρόσωπο, ο Αντόνιο Γκουτέρες, γενικός γραμματέας του ΟΗΕ. Τα κράτη-μέλη του οργανισμού, είπε, απέτυχαν να εμποδίσουν την εξάπλωση του ιού και να περιορίσουν τις ανθρώπινες απώλειες λόγω «έλλειψης παγκόσμιου συντονισμού, ενότητας και αλληλεγγύης».

Υπενθύμισε με την ευκαιρία της 75ης επετείου από την ίδρυση του ΟΗΕ πως «πριν από 100 χρόνια τα φαινόμενα της πολυδιάσπασης και πόλωσης είχαν οδηγήσει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο που τον ακολούθησε ο Δεύτερος: «O κόσμος μας δεν είναι πλέον διπολικός ή μονοπολικός. Βαδίζει προς την πολυπολικότητα»· και πρόσθεσε: «Η περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι ανθρωπιστικές κρίσεις και οι εξαιρετικά βραδείς ρυθμοί ανάπτυξης είναι φαινόμενα αλληλένδετα».

Είναι γνωστό ότι ο ΠΟΥ, η εξειδικευμένη οργάνωση του ΟΗΕ για την αντιμετώπιση κρίσεων υγείας, πάσχει από δομικές αδυναμίες που περιορίζουν την αποτελεσματικότητά του: δεν μπορεί να δεσμεύσει τα μέλη του ή να τους επιβάλει κυρώσεις και έχει πολύ μικρό προϋπολογισμό, 2 δισεκατομμύρια δολάρια (2019), για την κάλυψη αναγκών τόσο του τομέα δημόσιας υγείας όσο και έρευνας. Εχει όμως να επιδείξει, σε εποχές που ο επιθετικός εθνικισμός ορισμένων μεγάλων δυνάμεων δεν επηρέαζε σοβαρά τη λειτουργία του, κάποιες σημαντικές επιτυχίες όπως, π.χ., την εξάλειψη της ευλογιάς.

Η μέχρι σήμερα πορεία τού ΠΟΥ δείχνει επίσης ότι ο εκάστοτε γενικός γραμματέας αποτελεί σημαντικό αντίβαρο στις θεσμικές του αδυναμίες. O Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγεσούς, o Αιθίοπας σημερινός γενικός γραμματέας, εκλέχτηκε τον Ιούνιο του 2017, λίγους μήνες μετά την έναρξη της θητείας Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ. Ηταν η πρώτη φορά που αυτή τη θέση κατέλαβε υποψήφιος που δεν είχε τη στήριξη των ΗΠΑ και των Δυτικοευρωπαϊκών χωρών, αλλά της Κίνας και του σημαντικού αριθμού αφρικανικών και ασιατικών κρατών-μελών της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ που αυτή επηρεάζει.

Η επιδημιολογική νηνεμία των αρχών της θητείας του γενικού γραμματέα δεν έδωσε αφορμή σύγκρουσης με τη νέα ηγεσία των ΗΠΑ. Τα γεγονότα του Ιανουαρίου είναι λίγο-πολύ γνωστά. Αμεση εμπλοκή της Κίνας στη μεγαλύτερη πανδημία της σύγχρονής εποχής και μάλιστα υπό συνθήκες που δημιουργούν υποψίες απόκρυψης και σπουδή του Γκεμπρεγεσούς να επισκεφθεί το Πεκίνο προκειμένου να εξασφαλίσει πρόσβαση σε κινεζικά εργαστήρια και νοσοκομεία. Η αμερικανική ηγεσία είδε στην επίσκεψη αυτή αλλά και στη στήριξη της Κίνας στην υποψηφιότητα του Γκεμπρεγεσούς μια εύκολη λύση αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης από την παταγώδη αποτυχία αντιμετώπισης της πανδημίας μέσα στις ίδιες τις ΗΠΑ.

Αποκορύφωση της σύγκρουσης ήταν οι πρωτοφανείς απειλές τερματισμού της αμερικανικής χρηματοδότησης προς τον ΠΟΥ και η καταγγελία του Οργανισμού από τον ίδιο τον Αμερικανό πρόεδρο για απόκρυψη πληροφοριών, καθυστέρηση στην αντιμετώπιση του COVID-19 και κυρίως συγκάλυψη των ευθυνών της Κίνας. Η αντίδραση ήταν αναμενόμενη. Στις 13 Οκτωβρίου, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ εξέλεξε μέλη του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού τη Ρωσία και την Κίνα. Εύλογη επιλογή αν συνεκτιμήσει κανείς την υποψηφιότητα της Σαουδικής Αραβίας!

Η αποστασιοποίηση των ΗΠΑ από σημαντικές πτυχές και θεσμούς της διεθνούς ζωής και ταυτόχρονα τα σοβαρά πλήγματα που κατάφερε η πανδημία στον αναπτυγμένο ή «Δυτικό» κόσμο οδηγούν τη διεθνή πολιτική σε αχαρτογράφητα νερά. Ομως όσο ασθενείς και αν δείχνουν οι διεθνείς θεσμοί, αποτελούν το μοναδικό μέσο για την αντιμετώπιση παγκόσμιων προβλημάτων που οι πανδημίες και η κλιματική αλλαγή διαρκώς θα επιδεινώνουν. Λύση άλλη από την ενίσχυσή τους δεν υπάρχει.

*Fellow Πανεπιστημίου Dalhousie, Χάλιφαξ, Καναδάς