Καπιταλιστικές δημοκρατίες σε κρίση: η ιδεολογική παράμετρος

Βιώνουμε μια εποχή παγκόσμιας κρίσης. Μιας πορείας προς το άγνωστο. Τούτη η κρίση προϋπήρχε της πανδημίας και επιδεινώθηκε ειδικά στο οικονομικό πεδίο. Ταυτόχρονα, από το 2000 (και κυρίως τον Σεπτέμβριο του 2001), έχει διαμορφωθεί διεθνώς ένας άνομος κόσμος. Οποιος νιώθει ισχυρός, δρα με απόλυτη αυθαιρεσία.

Τούτο δεν ισχύει μόνο για τα αυταρχικά καθεστώτα που γίνονται όλο και πιο ανεξέλεγκτα στις στυγνές μεθόδους τους (π.χ. Πούτιν). Αλλά και για αρκετές από τις καπιταλιστικές δημοκρατίες. Ενώ ειδικά ισχύει για την υπερδύναμη, από τον Μπους, τον Ομπάμα και έως τον Τραμπ, σε μια μακρά τοξική διαδρομή. Ισοπεδώνοντας έτσι τις αισιόδοξες προοπτικές του 1989, όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται ραγδαία οι δημοκρατίες παγκοσμίως.

Η κρίση που βιώνουν οι καπιταλιστικές δημοκρατίες κυρίως την τελευταία εικοσαετία είναι ιδιαίτερα ανησυχητική. Διότι είναι πολυεπίπεδη. Αν εντοπιζόταν σε ένα ή δύο επίπεδα, θα μπορούσε πιο εύκολα να αντιμετωπιστεί. Ομως, έχουμε να κάνουμε με πολλές παθογένειες. Ποια είναι όμως τα επίπεδα αυτά; Ενα είναι η κρίση ιδεολογιών και ιδίως όσων κυριαρχούσαν. Αλλο είναι οι παθογένειες των πολιτικών συστημάτων.

Επίσης έχουν καταρρακωθεί αρχές και αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Υπάρχει έντονη απαξίωση του πολιτικού προσωπικού. Ταυτόχρονα τα κόμματα πνίγονται στους μικρόκοσμους της ασημαντότητάς τους. Επίσης, αδιέξοδα δόγματα (τα νεοφιλελεύθερα) έχουν οδηγήσει σε δραματική αύξηση των ανισοτήτων. Κυρίως όμως έχουν οδηγήσει στα κεντρικά θύματα της εποχής μας, τους νέους ανθρώπους. Αυτή είναι η «χαμένη γενιά» που καταδικάζεται στο να μείνει πίσω από τις προηγούμενες γενιές σε οικονομικό επίπεδο.

Επί χρόνια, στις καπιταλιστικές δημοκρατίες συντελούνταν βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Ενα κομμάτι της μεσαίας τάξης, για τουλάχιστον δύο δεκαετίες, έμεινε στάσιμο. Αλλο τμήμα της υποχώρησε σε χαμηλότερα δώματα. Η εργατική τάξη συνεθλίβη. Ολα συντελούνταν βουβά και υπόκωφα. Μέχρι να ’ρθει η θύελλα της κρίσης του ακραίου καπιταλιστικού μοντέλου το 2008.

Επρόκειτο για συθέμελο ταρακούνημα. Τα νεοφιλελεύθερα δόγματα για ανεξέλεγκτες θεοποιημένες αγορές απαξιώθηκαν. Ηταν η εποχή όπου ο διαβόητος Αλαν Γκρίνσπαν, διοικητής της Fed και ακραίος νεοφιλελεύθερος, δήλωνε πως στις δημοκρατίες «κυβερνούν οι αγορές». Ομως, ήταν τελικά ο παρεμβατικός ρόλος του κράτους και η αντίστοιχη παρέμβαση στις αγορές από τον διοικητή της Fed το 2008 που έσωσαν την κατάσταση. Παγκοσμίως. Ολοι οι σημαντικοί οικονομολόγοι, με πρωτεργάτη τον Adam Tooze, αλλά και τον κεϊνσιανό Robert Skidelsky, υπογράμμιζαν την «επιστροφή» της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία ως ασπίδας απέναντι σε έναν ξέφρενο καπιταλισμό που συνέθλιβε τους πολλούς και ευνοούσε τους πολύ λίγους. Ετσι το ιδεολογικό θέσφατο του νεοφιλελευθερισμού εξέπνευσε. Ομως, ο θρόνος του έμεινε κενός.

Στην εποχή που διανύουμε αναζητούνται νέοι δρόμοι. Τώρα, παγκόσμια, υπάρχει ένας ιδεολογικός χυλός. Ποιο είναι όμως το πολιτικό σκηνικό που παίρνει σιγά σιγά κάποια νέα μορφή, περισσότερο ως δυνητική τάση παρά ως νέα κατοχυρωμένη δυναμική; Με την απαξίωση του νεοφιλελευθερισμού, μερικές μετριοπαθείς συντηρητικές δυνάμεις ανακαλύπτουν ξανά τον ενεργό ρόλο του κράτους, όχι μόνο στο κοινωνικό πεδίο αλλά και στο οικονομικό. Φλερτάρουν λοιπόν με τον κρατισμό σε διάφορες εκδοχές, όπως συμβαίνει λ.χ. στη Βρετανία. Ηδη άλλωστε ο ακραίος νεοφιλελευθερισμός έχει τροφοδοτήσει τη δυναμική του ακροδεξιού λαϊκισμού που κερδίζει έδαφος προσελκύοντας τις ομάδες εκείνων των πολιτών που νιώθουν «ξεχασμένοι» και «περιθωριοποιημένοι» (γνωστοί ως the left behind). Αλλωστε με αυτούς τους ψηφοφόρους, ο Τραμπ εξελέγη απρόσμενα πρόεδρος της υπερδύναμης.

Τούτοι είναι βεβαίως οι ψηφοφόροι τους οποίους η Κεντροαριστερά θα έπρεπε να θεωρεί «προνομιακό της γήπεδο». Ομως, ανάλογα με την πολιτική και ιδεολογική υφή της, κινδυνεύει να τους χάσει. Τους έχασε ήδη η Χίλαρι Κλίντον, τόσο ως προσωπική εικόνα όσο και ως πολιτική θέση εκπροσωπώντας το «κατεστημένο». Τους έχασε επίσης ο μέχρι πρόσφατα ηγέτης του Εργατικού Κόμματος, Τζέρεμι Κόρμπιν, για άλλους λόγους, διότι θεωρούνταν ιδεολογικά ακραίος και κυρίως διότι δεν είχε την αναγκαία στιβαρότητα για τη θέση του πρωθυπουργού.

Γενικότερα πάντως, η Κεντροαριστερά, πέρα από τη γύμνια της σε χαρισματικούς και στιβαρούς ηγέτες, τιμωρείται διότι εδώ και χρόνια εγκατέλειψε και τις πιο στοιχειώδεις ιδεολογικές ρίζες της. Πολιτικοί όπως οι Κλίντον, Μπλερ, Σρέντερ, αλλά και ο Ομπάμα είτε έγιναν μία ακόμη εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού είτε νέρωσαν τόσο τις ιδέες τους ώστε να γίνουν συντηρητικοί. Να σημειωθεί ειδικά όσον αφορά τον Ομπάμα ότι, ενώ είχε δεσμευθεί να φορολογήσει τους πλούσιους, δεν το έπραξε, ούτε μετά την κρίση του 2008. Οταν δηλαδή οι πλούσιοι έγιναν ακόμη πλουσιότεροι!

Φυσικά, κάθε εποχή έχει τις δικές της προκλήσεις. Αρα κάποια άκαμπτα ιδεολογήματα δεν βοηθούν. Ομως στη συγκεκριμένη εποχή που διανύουμε, είναι πλέον φανερό πως χρειάζεται ένα νέο αριστερόστροφο μείγμα πολιτικής. Τολμηρό, όχι ακραίο. Προτεραιότητα αποτελεί η φορολόγηση του μεγάλου πλούτου. Αναγκαία είναι μια τολμηρή αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ των ασθενέστερων. Η στήριξη και ο εκσυγχρονισμός του κοινωνικού κράτους αναδεικνύοντας ικανά στελέχη του και ο τερματισμός πρακτικών ασύδοτου κομματισμού (όπως η πρόκληση των «μετακλητών» στη χώρα μας). Συμβολή του κράτους, μέσα από διαφανή δημόσια έργα, στην ανάπτυξη της οικονομίας. Ενα σύγχρονο κράτος καλείται επίσης να πρωταγωνιστήσει στην Υγεία και την Παιδεία.

Σε δύο δημοκρατίες με μακρά παράδοση, στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, τα κόμματα που μπορούν να εκφράσουν μια ριζοσπαστική Κεντροαριστερά βρίσκονται σε άνοδο. Στη Βρετανία ειδικά έχουμε το χαρακτηριστικό φαινόμενο της εποχής μας, όπου τα πρόσωπα ξεπερνούν τους κομματικούς μηχανισμούς. Ο Κιρ Στάρμερ, στιβαρός, ριζοσπάστης και συνετός, έχει αναστήσει τις προοπτικές του Εργατικού Κόμματος! Ενώ τον Μάρτιο στις δημοσκοπήσεις το Συντηρητικό Κόμμα υπερείχε με πάνω από 20%, τώρα και τα δύο κόμματα βρίσκονται ισόπαλα, το καθένα με 40%! Τούτο περιγράφεται ως «βόμβα» από τον βρετανικό Τύπο.

Ταυτόχρονα ενώ ο Στάρμερ έχει 14% περισσότερες θετικές κρίσεις από αρνητικές, οι αρνητικές για τον Τζόνσον κυριαρχούν με 8%. Στις ΗΠΑ, όπως σημείωσα στην προηγούμενη ανάλυσή μου, το ουσιώδες δεν είναι ότι ο Μπάιντεν προηγείται άνετα του Τραμπ. Αλλά το ότι έχει υιοθετήσει τις απόψεις του αριστερόστροφου ανταγωνιστή του για το χρίσμα Σάντερς σε μεγάλο ποσοστό.

Συμπεραίνοντας: Βιώνουμε μια εποχή βαθιάς κρίσης. Σε όλα τα επίπεδα. Η εποχή είναι μεταβατική. Και τούτο την καθιστά ακόμη πιο απρόβλεπτη. Στην οικονομία τα ακόμη πιο δύσκολα είναι μπροστά μας. Η μεγαλύτερη πρόκληση πάντως είναι οι κοινωνικές ανισότητες. Και το μέγα ζητούμενο είναι ηγέτες που να μπορούν να ανταποκριθούν στην πρόκληση αυτή. Εφαρμόζοντας ριζοσπαστικές συνταγές. Αλλιώς η κρίση θα διαιωνίζεται, καθώς τα κοινωνικά ρήγματα θα μεγαλώνουν. Μέχρι η νεότερη γενιά (η generation Z), ήδη ριζοσπαστικοποιημένη, να πάρει την τύχη στα χέρια της.

* Επικοινωνιολόγος, πολιτικός αναλυτής και συγγραφέας πολλών βιβλίων. Το τελευταίο του είναι το: «Ανομος κόσμος: Πώς φθάσαμε στην εποχή Τραμπ», Καστανιώτης, 2019. Για όλα τα βιβλία του: johnloulis.gr.