Support Art Lives (Υποστηρίζω τις Ζωές της Τέχνης)

Στο πρώτο κεφάλαιο του έργου του «Η τέχνη ως εμπειρία» (1934) ο Αμερικανός φιλόσοφος Τζον Ντιούι ερευνά τη σχέση μεταξύ τέχνης και κοινωνίας. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι το άτομο ως δημιουργός ενός έργου τέχνης, αλλά και δέκτης της αισθητικής απόλαυσης που αυτό μπορεί να προσφέρει, γίνεται μέτοχος μιας αισθητικής εμπειρίας που αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της τέχνης.

Αντιτασσόμενος στον διαχωρισμό υψηλών (ή καλών) και χαμηλών τεχνών, ο Ντιούι θεωρεί την αισθητική εμπειρία ως ένα οργανικό κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας που δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στις καλές τέχνες και τα εκθέματα των μουσείων. Αντίθετα, συλλαμβάνει μία τέχνη πολύ πιο ευρεία από όσο συνηθίζουμε να πιστεύουμε:

«Ο ευφυής μηχανικός, που επιδίδεται στην εργασία του και ενδιαφέρεται να παράγει καλά αποτελέσματα και βρίσκει ικανοποίηση στην εργασία του, που νοιάζεται για τα υλικά και τα εργαλεία του με ειλικρινή στοργή, έχει καλλιτεχνικές τάσεις» (μτφρ. από το αγγλικό πρωτότυπο) Τι επιπτώσεις έχει όμως αυτό στην πραγματική ζωή; Μη κατανοώντας τη φύση της αισθητικής εμπειρίας, ο σύγχρονος άνθρωπος διαχωρίζει την τέχνη σε υψηλή και χαμηλή, κρίνοντας πως μόνο η πρώτη δύναται να αγγίξει υψηλά νοήματα και να οδηγήσει σε υψηλές αισθητικές απολαύσεις. Η τέχνη απομονώνεται από την κοινωνία και την καθημερινότητα.

Κάπως έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος υποβαθμίζει τις μορφές τέχνης που τον εμπνέουν και συχνά έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στην καθημερινότητά του. Ο Ντιούι αναφέρει ορισμένες υποβαθμισμένες (για την εποχή του) μορφές τέχνης, ξεκινώντας από τις γραφιστικές τέχνες, την τζαζ και καταλήγοντας στις στήλες κουτσομπολιού των εφημερίδων. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος αποδεχτεί ότι η τέχνη δεν είναι απομονωμένη από την καθημερινή εμπειρία, η κοινωνία θα ξαναβρεί την εκτίμησή της για τον καλλιτεχνικό κόσμο. Αντίθετα, όσο περισσότερο κοινωνία και τέχνη απομακρύνονται, τόσο περισσότερο «η αισθητική πείνα θα αναζητά το φθηνό και το χυδαίο».

Στο ίδιο μήκος κύματος διατυπώνει την άποψή του και ο Λέον Τολστόι στο δοκίμιό του «Τι είναι τέχνη;» (1897). Ο Τολστόι θεωρεί ότι η τέχνη είναι μία γλώσσα επικοινωνίας που εξυπηρετεί τη μετάδοση συναισθημάτων μεταξύ των ανθρώπων. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι ακόμα και μια ιστορία που διηγείται κάποιος σε μια παρέα φίλων, εφόσον δημιουργεί συναισθήματα, μπορεί να αποκληθεί τέχνη. Το μεγάλο πρόβλημα για τον Τολστόι είναι η αστική τέχνη η οποία είναι δυσνόητη και δυσπρόσιτη για τον μέσο άνθρωπο (εδώ ανήκουν και οι λεγόμενες καλές τέχνες). Στον αντίποδα βρίσκεται η λαϊκή τέχνη της αμεσότητας και της εκφραστικότητας η οποία είναι άμεσα προσβάσιμη στο σύνολο της κοινωνίας.

Τελικά, για τον Ρώσο, η αστική τέχνη δεν είναι τέχνη, αφού δεν εξυπηρετεί τον πρωταρχική της λειτουργία (διευκόλυνση της επικοινωνίας συναισθημάτων). Αυτή η λειτουργία της τέχνης δεν είναι απλώς σημαντική, αλλά απαραίτητη. Μέσω της καλλιτεχνικής έκφρασης ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με αλήθειες και καταστάσεις που δεν μπορεί να μεταφέρει ο ορθός λόγος. Μόνο μέσω της μυστικιστικής λειτουργίας της τέχνης μπορεί ο άνθρωπος να καλλιεργήσει την αρετή της ενσυναίσθησης, που οδηγεί στην κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων μέσα στον κόσμο. Ετσι ο Τολστόι εκφράζει την άποψη πως «χωρίς την τέχνη δεν θα μπορούσε να υπάρξει το ανθρώπινο είδος», αφού χωρίς αυτήν θα ήταν αδύνατη η αλληλοβοήθεια και η κοινωνική οργάνωση.

Αντίστοιχα, με έναν παρόμοιο αφορισμό ο Νίτσε στη «Γέννηση της τραγωδίας» (1872) είχε διακηρύξει πως «μόνο ως αισθητικό φαινόμενο η ύπαρξη και ο κόσμος δικαιώνονται αιώνια», εννοώντας πως δίχως τέχνη, η ζωή δεν είναι άξια να βιωθεί. Εάν οι Ντιούι, Τολστόι και Νίτσε έχουν δίκιο, η καλλιτεχνική δημιουργία και η έκθεση του ατόμου στα αποτελέσματά της δεν είναι απλώς δικαίωμα, αλλά αναγκαιότητα.

Ας αναρωτηθούμε λοιπόν: Πού βρίσκεται η τέχνη σήμερα; Βρίσκεται στο μουσείο, την γκαλερί, τους avant-garde πολυχώρους, το YouTube, τους ζωγραφισμένους τοίχους της Κυψέλης ή μήπως σε όλα τα παραπάνω και ακόμα περισσότερα; Και εάν η τέχνη όντως αγκαλιάζει το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας και αναδεικνύεται ως έμφυτη ανάγκη, τότε πόσο αποτελεσματικά ενσωματώνει η σύγχρονη κοινωνία τον κόσμο των τεχνών στην καθημερινότητά της; Πόσες ευκαιρίες συναντά ο μέσος άνθρωπος σήμερα για να έρθει σε επαφή με τα κρυφά του ταλέντα και να αισθανθεί την πλήρωση που προσφέρει η δημιουργική διαδικασία;

Τελικά αρκούν ορισμένα πολιτιστικά ιδρύματα, μερικές ΜΚΟ, κάποια μουσεία και χρηματοδοτήσεις εκατομμυρίων σε καλλιτεχνικά φεστιβάλ και προγράμματα, για να ανακαλύψει ένας μαθητής Γυμνάσιου την κλίση του στη γλυπτική και να στηριχθεί εν μέσω υγειονομικής και οικονομικής κρίσης ένας χορευτής; Αλλά ας μην πάμε τόσο μακριά. Πρώτα ας αναρωτηθούμε αν τα σχολεία χρειάζονται περισσότερη καλλιτεχνική παιδεία ή περισσότερα Θρησκευτικά...

* αρχαιολόγος-μουσειολόγος