Για τη δημιουργική καταστροφή

Η έννοια ή καλύτερα η θύελλα της δημιουργικής καταστροφής (creative destruction) περιγράφει τη διαδικασία της βιομηχανικής μετάλλαξης που επαναστατικοποιεί ασταμάτητα τη δομή της οικονομίας από τα μέσα (δηλαδή από το εσωτερικό της), καταστρέφοντας την προηγούμενη δομή και δημιουργώντας διαρκώς μια νέα.

Πατέρας της έννοιας θεωρείται ο Σουμπέτερ (Joseph Alois Schumpeter), Αυστριακός οικονομολόγος, ειδικός στην πολιτική οικονομία, που επεξέτεινε μιαν έννοια του Μαρξ. Στη μαρξιανή οικονομική θεωρία η έννοια αναφέρεται στις αλληλένδετες διαδικασίες της συσσώρευσης και της καταστροφής (του εκμηδενισμού, του αφανισμού) του πλούτου στο εσωτερικό του καπιταλιστικού συστήματος.

Στο πρώιμο έργο του Μαρξ, η έννοια της δημιουργικής καταστροφής ή του αφανισμού δεν σημαίνει πως ο καπιταλισμός καταστρέφει και επαναπροσδιορίζει την προϋπάρχουσα οικονομική τάξη (το προϋπάρχον οικονομικό καθεστώς), αλλά ότι θα πρέπει να απαξιώνει σε συνεχή βάση τον προϋπάρχοντα πλούτο με τον πόλεμο, την εγκατάλειψη ή με τις κανονικές ή και περιοδικές οικονομικές κρίσεις, ούτως ώστε να ξεκαθαρίζει το έδαφος για τη δημιουργία νέου πλούτου.

Οι τάσεις της κρίσης στο καπιταλιστικό σύστημα περιγράφονται μέσω της επιβεβλημένης καταστροφής σημαντικού μέρους των παραγωγικών δυνάμεων. Στο βιβλίο του «Θεωρίες για την υπεραξία» ο Μαρξ αναφέρεται σε σενάρια όπου η καταστροφή των τιμών των εμπορευμάτων επηρεάζει είτε τις αξίες χρήσης ή τις ανταλλακτικές αξίες ή και τις δύο. Η καταστροφή της ανταλλακτικής αξίας σε συνδυασμό με τη διατήρηση της αξίας χρήσης δημιουργεί νέες ευκαιρίες για κεφαλαιακές επενδύσεις και την επανάληψη του κύκλου παραγωγή-υποτίμηση.

Ο Δαρβίνος στο βιβλίο του «Η προέλευση των ειδών» γράφει ότι η εξαφάνιση των παλιών μορφών είναι η αναπόφευκτη συνέπεια της παραγωγής νέων μορφών. Στον ινδουισμό, ο θεός Σίβα, ο «Μεγάλος Θεός» όπως αποκαλείται, είναι την ίδια στιγμή και δημιουργός και καταστροφέας. Ο θεός αυτός ενσωματώνει με τον καλύτερο τρόπο την έννοια της δημιουργικής καταστροφής.

Στη σημερινή εποχή, όπου ισχύει σε μεγάλο βαθμό ο πόλεμος όλων εναντίον όλων (bellum omnium contra omnes) του Χομπς (Hobbes), η έννοια αυτή μέσα από τα λογής μνημόνια, στημένες πτωχεύσεις χωρών και πληθυσμών κ.λπ. εφαρμόζεται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι σε άλλες εποχές. Σε συνδυασμό και με άλλα γεγονότα, και από το γεγονός αυτό προκύπτει η παγκόσμια γενικευμένη ανασφάλεια που οδηγεί σε απρόβλεπτες ανακατατάξεις.

* ομότιμος καθηγητής Τμήματος ΕΜΜΕ Πανεπιστημίου Αθηνών