Η κρυφή γοητεία της ΕΚΤ, το χρέος και η ανάπτυξη

Η πρόσφατη απόφαση της ΕΚΤ έδωσε λεπτομέρειες για τον τρόπο εφαρμογής του προγράμματος ποσοτικής χαλάρωσης, που περιλαμβάνει και αγορά κρατικού χρέους, εκτός από καλυμμένα ομόλογα και εγγυημένους τίτλους. Η απόφαση αυτή αποτελεί ιστορική καμπή για την ευρωζώνη και έχει ιδιαίτερη σημασία για τα προβλήματα αποπληθωρισμού, στασιμότητας και υπερχρέωσης που αντιμετωπίζει. Διακηρυγμένος στόχος είναι η επιδίωξη ετήσιου πληθωρισμού 2%.

Υπάρχουν όμως πολλές άλλες πτυχές που αφορούν την ανάκαμψη, τους δημοσιονομικούς κανόνες και το κόστος δανεισμού των κρατών-μελών. Εχει ενδιαφέρον να δούμε προσεκτικά διάφορες παραμέτρους της απόφασης.

Το πρόγραμμα άρχισε στις 9 Μαρτίου 2015 και θα διαρκέσει τουλάχιστον μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2016. Δηλαδή, εάν ο στόχος πληθωρισμού 2% δεν επιτυγχάνεται, το πρόγραμμα θα συνεχιστεί «όσο χρειαστεί». Η πρόβλεψη αυτή προδίδει την ανησυχία για την κατάσταση στασιμότητας στην οποία έχει περιέλθει η ευρωπαϊκή οικονομία.

Ποσοστό 80% των αγορών κρατικών ομολόγων θα πραγματοποιηθεί από τις εθνικές τράπεζες του ευρωσυστήματος, ενώ το 20% θα αγοραστεί από την Κεντρική Τράπεζα στη δευτερογενή αγορά. Η ποσοστιαία δομή επιτρέπει να εξαχθούν δύο συμπεράσματα: πρώτον, η ελλιπής χρηματοοικονομική ολοκλήρωση της ευρωζώνης και δεύτερον, η άρνηση της Γερμανίας να μοιραστεί τον χρηματοοικονομικό κίνδυνο του προγράμματος, αφού δεσμεύεται μόνο για το 20% του συνολικού ποσού που θα διατεθεί.

Αλλά και οι κανόνες του Συμφώνου Σταθερότητας, που οδηγούν στη λιτότητα, επηρεάζονται μέσω των «κρυφών» συνεπειών της ποσοτικής χαλάρωσης. Ενα καλό παράδειγμα προσφέρουν οι γνωστές πρόσφατες αποφάσεις για χορήγηση πρόσθετου χρόνου στη Γαλλία και την Ιταλία προκειμένου να μειώσουν τα ελλείμματα του προϋπολογισμού τους.

Προκύπτει λοιπόν ότι με την πτώση του κόστους δανεισμού που επιφέρει η μείωση των αποδόσεων των κρατικών ομολόγων, η χρηματοοικονομική τεχνική της ποσοτικής χαλάρωσης ουσιαστικά προσφέρει ελάφρυνση στο πρόβλημα της υπερχρέωσης των ευρωπαϊκών οικονομιών.

Μπορούμε επομένως να ισχυριστούμε ότι η αρχιτεκτονική του προγράμματος της ΕΚΤ συμπληρώνει ένα βασικό έλλειμμα της αρχιτεκτονικής της ΟΝΕ, η οποία αποστερεί τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις από δανειστή έσχατης καταφυγής. Η κίνηση Ντράγκι δημιουργεί πρακτικά «προσομοίωση» των απαραίτητων θεσμικών μεταρρυθμίσεων, που για ορισμένες ισχυρές οικονομίες δεν είναι επιθυμητές.

Ετσι όμως, δεν αντιμετωπίζεται το πρόβλημα με θεσμικά διαφανή τρόπο, γεγονός που διατηρεί τις ανησυχίες για το ζήτημα της δημοκρατίας σε μια νομισματική ένωση που δεν έχει ομοσπονδιακό χαρακτήρα. Διότι στην ομοσπονδιακή δομή η παραχώρηση εθνικής κυριαρχίας αντιστοιχίζεται θεσμικά με κανόνες αμοιβαίας συνδρομής και αλληλεγγύης.

Το θεσμικό έλλειμμα της ευρωζώνης οφείλεται στην απουσία κοινής δημοσιονομικής πολιτικής, παρά την υιοθέτηση κοινού νομίσματος. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στις ισχυρότερες χώρες -κυρίως στη Γερμανία- να επωφεληθούν από την πολιτική του ισχυρού ευρώ, να εκμεταλλευτούν τη μεγάλη εσωτερική αγορά και επομένως να διαθέτουν τα πλεονάσματα για άσκηση αναπτυξιακής πολιτικής.

Σήμερα έρχεται πάλι στο προσκήνιο το αναπτυξιακό έλλειμμα της Ενωσης. Ενώ το βάρος του χρέους αποκλείει κάθε επενδυτική προοπτική στις υπερχρεωμένες χώρες, η ΕΚΤ δεν έχει τον θεσμικό ρόλο να λειτουργήσει ως πιστωτής έσχατης καταφυγής, γεγονός που θα διευκόλυνε τη χρηματοδότηση της ανάπτυξης. Το σενάριο προώθησης της δημοσιονομικής ένωσης θα ήταν απόλυτα λογικό ως επόμενο θεσμικό βήμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ομως δεν θεωρείται αναγκαίο από όλους, αφού κάποιοι ωφελούνται από την παρούσα κατάσταση.

Η κρίση εξυπηρέτησης του χρέους επιτάχυνε την ανάγκη δημιουργίας ενός «μηχανισμού παροχής ρευστότητας» για να υποκαταστήσει την απουσία «τελικού πιστωτή». Αυτή την ανάγκη εξυπηρετεί το πρόγραμμα της ΕΚΤ.

Το γεγονός ότι η ελεγκτική εξουσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα δημοσιονομικά των χωρών ουσιαστικά έχει συμπληρωθεί μέσω του μηχανισμού επιτήρησης επιτρέπει στη Γερμανία να αποδεχτεί κινήσεις για την αντιμετώπιση της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους.

Με άλλα λόγια, οι αποφάσεις Ντράγκι δημιουργούν χρηματοπιστωτικό μηχανισμό ανάληψης και διαχείρισης ενός μέρους του χρέους κάθε απειλούμενης χώρας, αλλά βεβαίως την ίδια στιγμή εθνικοποιούν τον κίνδυνο. Ταυτόχρονα, η Ελλάδα, που είναι η χώρα με το πιο δυσβάστακτο χρέος, εξαιρείται από το πρόγραμμα, μέχρις ότου αποπληρώσει την επικείμενη δόση του Ιουλίου και αποδεχτεί συγκεκριμένο κατάλογο διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων.

Είναι φαινομενικά ανεξήγητο το γεγονός πώς, εν μέσω χρηματοοικονομικής διευκόλυνσης των μεγάλων ευρωπαϊκών οικονομιών, η Ελλάδα, που υφίσταται τεράστιες πιέσεις εξαιτίας του στρεβλού οικοδομήματος της νομισματικής ένωσης, αντιμετωπίζεται με τόση μικροψυχία.

Η εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι η Γερμανία, που έχει μετατρέψει την Ευρώπη σε οικονομική της ενδοχώρα, δεν αναλαμβάνει τις υποχρεώσεις που αναλογούν στην ηγεμονία αυτή και τα πλεονεκτήματα που έχει αποκομίσει.

Εξαιτίας όμως του αδιεξόδου που αντιμετωπίζει η ευρωζώνη, καθώς Γαλλία και Ιταλία ασφυκτιούν από τη στασιμότητα και τον αποπληθωρισμό, αναγκάζεται να δεχτεί ένα χρηματοοικονομικό υποκατάστατο μιας θεσμικής έλλειψης, δηλαδή μια μη συμβατική λύση.

Βεβαίως, οι διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας, γνωστές από την ένταξή της στην ευρωζώνη, απαιτούν επίσης μια μη συμβατική λύση για το χρέος που η Κεντρική Τράπεζα είναι σε θέση να δώσει, π.χ. με την αγορά ομολόγων του EFSF. Μάλλον ήρθε η στιγμή να αντιληφθεί η Γερμανία ότι «η ευγένεια υποχρεώνει». Με αντάλλαγμα διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις.

*οικονομολόγος, τ. ανώτερο στελέχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής