Και πάλι για τον λαϊκισμό

Η αναδημοσίευση της έρευνας και του δείκτη «αυταρχικού λαϊκισμού» της σκανδιναβικής δεξαμενής σκέψης Timbro από πολλά μέσα ενημέρωσης –κυρίως του ακραίου Κέντρου– προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντεγκλήσεις. Η συζήτηση επικεντρώθηκε σε πολλά ζητήματα, μεταξύ των οποίων η αξιοπιστία ή μάλλον η αναξιοπιστία ενός οργανισμού που κινείται στρατευμένα στον φιλελεύθερο χώρο και χρηματοδοτείται μεταξύ άλλων από τη Συνομοσπονδία Σουηδικών Επιχειρήσεων.

Πράγματι, η στράτευση αυτή και οι επιστημολογικές αστοχίες στις οποίες οδηγεί τη συγκεκριμένη έρευνα αναδεικνύουν τη σημασία ύπαρξης δημόσιων πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων με εγγυήσεις σχετικής αμεροληψίας.

Ωστόσο, περισσότερες αντιδράσεις προκάλεσε η δεύτερη θέση της Ελλάδας στην κατάταξη που προέκυψε από την εφαρμογή του δείκτη, και ιδίως το αν ο ΣΥΡΙΖΑ θα έπρεπε να συγκαταλέγεται στα λαϊκιστικά κόμματα της Ευρώπης (μαζί με άλλα κόμματα, αριστερά και ακροδεξιά).

Στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (22 Φεβρουαρίου 2019), μάλιστα, η Αντα Ψαρρά κατέληξε σε σχετικό της κείμενο** ως εξής: «Αραγε πόσοι ερευνητές, μετρήσεις και χρηματοδότηση χρειάζεται για να συμπεριλάβει κάποιος σε έναν κατάλογο ως λαϊκίστικα κόμματα συλλήβδην όλα τα κόμματα που δεν ανήκουν στους φιλελεύθερους, στους σοσιαλδημοκράτες, στους σοσιαλιστές, στους εργατικούς, στους χριστιανοδημοκράτες, στο λαϊκό κόμμα, και άντε πολύ χαριστικά και στους πράσινους;».

Το ερώτημα της κ. Ψαρρά είναι εύλογο δεδομένης της αρνητικής σημασίας που αποδίδεται συνήθως στον «λαϊκισμό». Πράγματι, στον «λαϊκισμό» αποδίδονται συνήθως γνωρίσματα όπως η κοινωνική και πολιτική οπισθοδρόμηση, ο λανθάνων ή ανοιχτός εθνικισμός, η δουλική λατρεία του ηγέτη, η αποστασιοποίηση από το δημοκρατικό παιχνίδι, η ψευδολογία, η δημαγωγία, η ανικανότητα, η ακραία πολιτικάντικη στάση.

Είμαστε, όμως, αναγκασμένοι να αποδεχτούμε αυτόν τον μεροληπτικό ορισμό; Αν μελετήσουμε από πού ακριβώς εκπορεύονται αυτές οι κατηγορίες και οι μομφές, καταλήγουμε πως ο «λαϊκισμός» αποτελεί το όνομα που το status quo αποδίδει σε ορισμένους μάλλον δυσάρεστους αντι-συστημικούς ή έστω αντιπολιτευτικούς λόγους, ανεξαρτήτως του πολιτικού τους προσήμου.

Ετσι, στο πλαίσιο του κυρίαρχου ευρωπαϊκού λόγου, το «τέρας του λαϊκισμού» απέκτησε μυθικές διαστάσεις, ενσαρκώνοντας το ριζικά κακό, κάθε «χρόνια παθογένεια» της κοινωνίας και της οικονομίας, δηλαδή κάθε πολιτική πρόταση που ξεφεύγει από έναν υποτιθέμενο μονόδρομο ενδεδειγμένης άσκησης της πολιτικής. Για όσους θεωρούν πως οι προκρούστειες λύσεις των μονοδρόμων (TINA) δεν είναι αναγκαστικά επωφελείς, μήπως ο λαϊκισμός θα πρέπει να ανανοηματοδοτηθεί;

Επείγει, με άλλα λόγια, η κριτική διερώτηση αναφορικά με την (αυτονόητα αρνητική) σημασία που αποδίδεται και το (απαξιωτικό) ηθικο-πολιτικό πρόσημο με το οποίο (αυτομάτως και χωρίς δεύτερη κουβέντα) επενδύονται συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές πρακτικές που έχουν να κάνουν με την επίκληση του λαού, την έκφραση λαϊκών αιτημάτων, την προώθηση της λαϊκής συμμετοχής και τη διαφύλαξη της «λαϊκής κυριαρχίας». Γιατί, τελικά, αυτά ακριβώς τα προτάγματα δεν καταγγέλλονται πρωτίστως ως «λαϊκιστικά»;

Στο σημείο αυτό θα μας βοηθούσε η επαφή με τη μεγάλη επιστημονική συζήτηση που γίνεται αναφορικά με τον λαϊκισμό κατά τις τελευταίες δεκαετίες (Canovan, Laclau, ακόμα και Mudde κ.λπ.). Ειδικότερα, στο πλαίσιο της συζήτησης αυτής, γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι ο λαϊκισμός δεν είναι αναγκαστικά δηλωτικός μιας καταστροφικής παθογένειας και μπορεί να αφορά απλώς την πολιτική άρθρωση των λαϊκών αιτημάτων. «Λαϊκό» και «λαϊκιστικό» συγκροτούν έτσι ένα αναπόσπαστο εννοιολογικό δίπολο.

Μα, θα αντιτείνει κανείς, στις περιπτώσεις αυτές, έχουμε να κάνουμε με το αυθεντικά «λαϊκό»... ο λαϊκισμός δεν έχει να κάνει με αυτό... δεν «λαϊκίζουμε» όταν εξυπηρετούμε ή αντιπροσωπεύουμε τα πραγματικά λαϊκά συμφέροντα, «λαϊκίζουμε» μόνον όταν ψευδολογούμε και «δημαγωγούμε», όταν «χαϊδεύουμε αυτιά», όταν υποκρινόμαστε ότι κάνουμε κάτι τέτοιο για να κερδίσουμε ψηφαλάκια εξαπατώντας το εκλογικό σώμα...

Εκ πρώτης όψεως, ο συλλογισμός αυτός μας φαίνεται μάλλον πειστικός. Ο καθένας μόνος του διαισθάνεται εύκολα –ή σχετικά εύκολα–, κατά την κρίση του βέβαια, τι είναι «αυθεντικά» λαϊκό και τι επίπλαστα και υποκριτικά λαϊκό, δηλαδή «λαϊκιστικό». Ωστόσο, όταν η άποψη του ενός έρχεται σε επαφή με την άποψη του άλλου, με τη γνώμη των πολλών, τότε τα πράγματα γίνονται μάλλον δυσκολότερα... Ο,τι είναι «λαϊκό» για τον έναν είναι «λαϊκιστικό» για τον άλλο, ιδίως εάν πρόκειται για έναν ορκισμένο πολιτικό αντίπαλο. Εξάλλου, όλες οι πολιτικές οικογένειες φαίνεται να είναι επιρρεπείς στη δημαγωγία, ακόμα και στην ψευδολογία, ή έστω στη στρογγυλοποίηση μιας εικόνας· και όχι μόνον οι όποιοι «κακοί» λαϊκιστές.

Ο λαϊκισμός, επομένως, δεν είναι μία κατ’ ανάγκην αρνητική έννοια. Κατονομάζει μια μορφή λόγου και μια πολιτική στρατηγική που επικαλείται τον «λαό» και διεκδικεί την επαναφορά της «λαϊκής κυριαρχίας» απέναντι σε δυνάμεις –την ελίτ, το κατεστημένο– που την αρνούνται, προβάλλοντας μάλλον την «κυριαρχία των αγορών», την υπεροχή μιας τεχνοκρατικής αριστείας. Κανείς δεν μας εγγυάται ότι η αυταρχική Ακροδεξιά δεν θα σφετεριστεί αυτά τα ιδεώδη και δεν θα τα χρησιμοποιήσει προς όφελός της. Αλλά και κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει ότι οι αρχές αυτές αποτέλεσαν διιστορικά προνομιακό πεδίο δράσης και αναφοράς της Αριστεράς.

Ετσι, το πρόβλημα με τον δείκτη του ιδρύματος Timbro έγκειται περισσότερο στο επίθετο «αυταρχικός» που συνοδεύει τον λαϊκισμό. Δεν είναι όλοι οι λαϊκισμοί αυταρχικοί, ούτε αντιδημοκρατικοί. Υπάρχουν και τέτοιοι, αν και τις περισσότερες φορές πρόκειται για εθνικιστικά ή ρατσιστικά μορφώματα που μόνο δευτερογενώς ή περιφερειακά επιστρατεύουν λαϊκά/λαϊκιστικά στοιχεία.

Απέναντί τους, πάντως, ορθώνονται εξισωτικά και συμπεριληπτικά προτάγματα που όσο και να τα περιγράφουμε ως «λαϊκά» κοινωνικά κινήματα τόσο θα καταγγέλλονται από τη (νεο)φιλελεύθερη ορθοδοξία ως επάρατος λαϊκισμός. Είναι χαμένος κόπος να παλεύει κανείς απέναντι σε αυτό. Δεν θα επιτύχει τίποτε καθώς πρόκειται για ιδρυτικό μύθο της σύγχρονης ολιγαρχικής επιχειρηματολογίας που διαχέεται από τα mainstream ΜΜΕ: να εξισώσει κάθε επίκληση στον «λαό» με κάτι ριζικά κακό. Ενώ, αντιθέτως, μπορεί να επιτύχει αρκετά εφόσον αναδείξει την ποικιλομορφία των λαϊκισμών (αντιστρέφοντας αυτόν τον μύθο), εξοικειωθεί με την ιστορία τους σε μια συγκριτική και διεθνή προοπτική και επικεντρωθεί στην ανάγκη να αντιπαραβάλλουμε στον αυταρχικό έναν εξισωτικό συμπεριληπτικό λαϊκισμό, ικανό να συγκινήσει και να κινητοποιήσει τα λαϊκά στρώματα σε μια δημοκρατική και αναδιανεμητική κατεύθυνση.

* καθηγητής Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου στο ΑΠΘ

**Το σχετικό άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της εφημερίδας